| Wie zijn de Mapuches? door Mapuche Stichting | FOLIL Groningen 2001 |
Geschiedenis;
Voordat de Spanjaarden voet aan wal in Zuid Amerika hadden gezet, bewoonden de oorspronkelijke bewoners een uitgestrekt gebied waaronder: in het noorden de Pikunche, in het centrale zuiden de Mapuche, de Pehuenche in de bergen en de Lafkenche en Quilliche in het zuid westen. Maar ook de Rapa Nui, de Aymara, de Quechuas, de Collas, de Techuelchen, de Onas , de Alacalufe, de Yamanas en het volk Atacameno maakten deel uit van dit uitgestrekte land. Door de enorme drang om te overleven en de aanpassingsvermogen van de overgebleven volkeren konden zij voortbestaan. Tegenwoordig bewonen de Mapuche alleen nog een deel van centraal Chili en een deel van Argentinië in reservaten en behoren zij tot de grootste etnische bevolking van Amerika dat nog bestaat." Mapu" betekent land en "che" betekent mens, waardoor de betekenis "mensen van het land" gevormd wordt.
Polygamie
Polygamie was en is tot heden toegestaan, en vanwege de vele oorlogen door de eeuwen heen een oplossing om de tekort aan mannen en zo de overschot aan vrouwen en de wilskracht om als volk te overleven waardoor het geheel werd gecompenseerd. Dit was de basis van de cultuur van de Mapuche. Later werd het een volk dat de landbouw, veeteelt, jacht en visserij wist te combineren wellis waar op kleine schaal maar op effectieve wijze.
Na meer dan een eeuw oorlog was de Mapuche maatschappij sterk veranderd met de komst van de Spaanse invasie. De jacht werd alleen nog op kleine schaal uitgevoerd. De handel groeide in bepaalde gebieden en de landbouw en veeteelt bloeiden op. De Mapuche hadden zich inmiddels de paarden van de Spanjaarden eigen gemaakt en de voorheen primitieve houten werktuigen en wapens werden door nieuwe van ijzer vervangen.
Ondanks dat de Mapuche zich tegenover een moderne beschaving verweerden hebben zij hun onafhankelijkheid weten te behouden tot aan de 19 de eeuw. De Mapuche werden niet dadelijk overwonnen en bleven gedurende 269 jaar lang tegen de kolonisatie van de Spanjaarden strijden.
De Spaanse verovering en landonteigening;
De
Spanjaarden hadden absoluut geen gewetensbezwaren met de verovering van
het land waar de Mapuche zich had gevestigd omdat zij de Mapuche als een
minderwaardig en laag ontwikkeld ras beschouwden. Maar een laag ontwikkeld
ras had nooit de invasie van de Spanjaarden kunnen aanvechten en zich de
vaardigheden en "beschaving" van hen over kunnen nemen, en op intelligente
wijze deze tegen de vijanden weten te gebruiken. De Spanjaarden beroofden
de Mapuche niet alleen van hun grond maar ook van hun goud en zilver. De
buit bedroeg meer dan vele miljoenen pesos. Het geloof van de Europeanen
werd hen opgedrongen. De Mapuches leefden volgens de Spanjaarden als "heiden"
en de Mapuche geloof werd gezien als onbeschaamd. Respect voor de normen
en waarden van de oorspronkelijke bewoners werden vanaf de dag van de aankomst
van de Spanjaarden genegeerd. Zo ontstonden er stereotypen en worden de
Mapuche en nog vele "indianen" gekleineerd en als naïef beschouwd. De Mapuche waren gedwongen om zich een geheel andere leefwijze en geloof aan te nemen De flora en fauna die voor de Mapuche zo belangrijk zijn, zijn voor een groot deel verdwenen door het kappen van bomen. De oorspronkelijke bewoners kregen een klein stukje grond terug dat vaak van slechte kwaliteit was. Dit leidde er weer toe dat zij de armste boeren van heel Chili werden. Vandaag de dag is er nog weinig veranderd aan deze slechte situatie. De opstand tegen o.a. de landonteigening van de Mapuche volk in Chili en Argentinië is tot op heden niet opgehouden: een belangrijke aspect is het behouden van de waardevolle cultuur, taal en het grondgebied van de voorouderen.
Kolonisatie;
Omstreeks 1540 trok het Spaanse leger onder leiding van Pedro de Valdivia, die als de eigenlijke veroveraar van Chili wordt beschouwd, naar het zuiden van Chili. Inmiddels had hij forten weten op te richten in Conception, Villarica, Valdivia en Imperial. De Spanjaarden kwamen in aanraking met de Mapuche - bevolking die zich tegen de Spanjaarden verweerden. De strijd eindigde in een overwinning van de Mapuche.
Onder de kolonisten vinden we de Castlianen en Entremerios die tot het Mediteriaanse ras behoren verder waren het vrijgevochten Andalusiers. Tegen over de inheemse bevolking waren zij wreed en gevoelloos, zij pasten allerlei martelpraktijken toe. Er kwamen goudzoekers en robbenjagers, deze brachten de verworvenheden van hun beschaving mee, zoals alcohol en ziekten. Graven werden geplunderd, en de Mapuche werden tot slaven gemaakt om het land te bewerken , forten te bouwen en goud te wassen. Missionarissen werden ingezet om de "wilden" beschaving bij te leren en te bekeren tot het Katholicisme. Dit leidde er toe dat kinderen van hun ouders werden gescheiden.
In 1550/1554 werd Valdivia door de Mapuche gevangen genomen en vermoord. Enkele Mapuche krijgers die in de loop der tijd de Mapuche aanvoerden waren: Lautaro, Galvario en Caupolican. Nieuwe strategieën werden toegepast en men beschikte inmiddels over zwaarden, paarden en nieuwe wapens werden uitgevonden.
In 1641kwamen de Mapuche en de Spanjaarden bijelkaar tijdens "La paz de Quillin". Deze onderhandeling had tot gevolg dat de onafhankelijkheid van Mapuche-gebied werd erkend met als grens de Bio-Bio rivier. Formeel was dit een vooruitgang, maar in praktijk veranderde er weinig voor de Mapuche. De Spanjaarden gingen door met het koloniseren van gebieden en schonden de regels voor het behoud van de vrede. Het oorlogsgeweld was rond de eerste helft van de 18 de eeuw enigszins verminderd en er ontstond handel tussen de Mapuche en de blanken.
In het begin van de 19 de eeuw, omstreeks 1871 was door het contact met de blanken en de vele veldslagen de sociale, politieke, economische positie en de gewoontes van de Mapuche sterk veranderd. Door de oorlogssituatie werden veel Mapuche families van hun land verdreven naar het zuiden van Chili.
Uiteindelijk verklaarde de Chileense staat zich eigenaar van alle grond en splitste het grond en het Mapuche gebied op aan een handje vol nieuwe eigenaren.
De Mapuche gemeenschap;
De lonko;
In het verleden leefden de Mapuche in een gemeenschap van families en beschikten over duizenden hectare grond. Aan het hoofd stond de Lonko, dat letterlijk ook "hoofd" betekent. De Lonko dwong veel respect af en nam een belangrijke positie in tijdens de oorlogen. Alhoewel de Mapuche nu niet meer in grote getale aanwezig zijn en bij lange niet meer zo veel grond/ land bezitten, zullen ze altijd een vertegenwoordiger binnen hun gemeenschap aanwijzen die de naam Lonko zal dragen. In de tijd van de opkomende economie hadden ze veel macht en waren ze in bezit van vele dieren en een groot oppervlakte stuk grond. Hij bemiddelde tussen de personen als er onenigheid ontstond en bepaalde de straffen als die werden uitgedeeld. De Machi en de ouderen binnen een gemeenschap maken ook een deel uit van mensen waar veel respect naar uitgaat. De Mapuche bewonen een groot huis (een ruka) met een rieten dak, daarnaast fungeert een klein huisje als keuken. Polygamie was en is binnen de gemeenschap heel gewoon. Het gezin bestaat uit de man met zijn gezin en diens ouders.
Naast het bewerken van het land hebben nu boerengezinnen dieren die ze houden. Het land wordt bewerkt door de vrouwen en de mannen. Meestal zullen de kinderen de dieren voor hun rekening nemen en ze verzorgen en voeden. Het land dat van generatie op generatie wordt overgedragen is voor de Mapuche erg belangrijk omdat ze van de producten van het land leven en de rest van de oogst wordt verkocht. De andere vaardigheden van de mannen zijn het maken van muziekinstrumenten zoals de trumpe, de trutuka , kultrun, het maken van sieraden, gereedschappen en huishoudartikelen van hout. De vrouwen leren al van jongs af aan de technieken van het weven van hun moeder, ook leren ze het bewerken en verven van wol met plantaardige sappen. De vrouwen dragen een zwarte gewaad met een centuur (charihue) om hun lijf dat word vastgebonden met een spelt, tegenwoordig draagt men daaronder een blouse (en als het koud was wordt er over de schouders een chamal gedragen). Het dansen en zingen zijn de vaardigheden die in de Mapuche gemeenschap als een kunst worden beschouwd en degene die ze goed beheersten werden veelal bewonderd.
Het huwelijk;
Het huwelijk werd vroeger geregeld door de ouders van een meisje en een jongen. Het uithuwelijken van jongeren garandeerde welvaart en rijkdom. Waarbij de jongen een bruidschat aan de ouders van het meisje moest geven. Was je van een rijke komaf dan kon je meerdere vrouwen huwen en onderhouden. Jongeren die hun eigen keuze maakten schaakten het meisje waar ze verder mee wilden leven. Het schaken van een bruid wordt weliswaar niet meer gedaan maar maakt nog wel deel uit van de traditie. Als een man een vrouw wil huwen zal deze het aan een tussenpersoon (dit kan een broer of een oom zijn) melden, zodat deze weer de ouders van de vrouw zal inlichten en onderhandelen over de verdere zaken. Accepteren de ouders de toekomstige partner van de vrouw dan zal er een cadeau aan de ouders van de vrouw aangeboden worden. Na 10 tot 20 dagen wordt er een feest voorbereid. Voor de trouwceremonie moet het stel twee mensen, die de taal zeer goed spreken ( mapudugun) aanwijzen die hen gaan begeleiden. De vrouw zal bij haar man en diens familie in gaan wonen.
De begrafenis;
Elke familie heeft haar eigen familiegraven en een persoon zal op zijn sterftebed duidelijk maken waar hij of zij graag begraven zal worden. De voorbereidingen beginnen met het alarmeren van de naasten en het wassen van de overledene, dit zal gebeuren door een familielid. De overledene zal zijn/ haar mooiste gewaden en sieraden dragen. Een aantal waardevolle bezittingen zullen mee het graf in gaan, zoals aardewerk en de huiden van paarden. De ceremonie voor de overledene en diens familie zal vier dagen in bezit nemen, vroeger kon dit wel een week duren.
Welliswaar worden de overledenen nu begraven in de grond, maar zeer rijke Mapuche gezinnen hadden vaak een groot huis laten bouwen op de begraafplaats die als tombe diende. Volgens Rafael Railaf sr. gebeurde er wel eens dat lichamen tegen het dak van een huis bij het gezin werden bewaard, dicht tegen het dak boven het vuur. De lichamen bleven goed door de rook. De begraafplaats is een heilige plaats voor de Mapuche volk en mag daarom nooit verplaatst worden. Zij menen dat de sappen uit een lijk zal terugkeren naar de aarde waar hij zijn oorsprong aan te danken heeft.
De Machi;
Een andere belangrijke persoon bij de Mapuche is de Machi, de geneeskundige. Haar rol is te vergelijken met die van een medicijnman bij andere natuurvolkeren. Zij wordt geacht de zieken te genezen tijdens de Machitun en de riten tijdens de landbouw/ oogstceremonie (Ngillatun) te leiden. Deze vrouwen, en soms ook mannen hebben een groot aanzien in de Mapuche-gemeenschap. De Machi is priesteres en heelkundige tegelijk en ze heeft een grote kennis van de geneeskrachten van de kruiden van haar land. Afhankelijk waar zij woont zullen de verschillende plantensoorten toegepast worden. Ook kan ze in contact treden met de bovennatuurlijke wereld. Voor haar huis staat de heilige kaneelboom, waarvan zij de bladeren gebruikt als geneesmiddel.
De belangrijkste instrumenten van de Machi zijn de Rewe (een boom waar treden in zijn gesneden), de kultrun (een beschilderde trommel met daarin enkele voorwerpen),de Wada (uitgeholde kalabas) , haar sieraden (trarrilonko, trapelakucha) en haar dracht ( chamal, charihue). Een Machi wordt voor haar functie door de Ngenchen ( de schepper van de mensheid) uitgekozen. De aangewezen persoon wordt al vroeg in de kindertijd achtervolg in dromen die vol met betekenissen zijn. In de pubertijd wordt de persoon ernstig ziek als de boodschap nog niet is doorgedrongen. Andere Machis zullen proberen te achterhalen wat de oorzaak van de ziekte is aan de hand van een genezingsceremonie. Op de dag van de ceremonie moet alles klaar staan: de medicinale kruiden, een gedood schaap en de heilige maisdrank.
De assistent van de Machi zal haar begeleiden tijdens de genezingceremonie. Een Machi assistent is vaak een machi in opleiding. Beurtelings zullen ze zingen en de instrumenten bespelen. Nadat de Machi de zieke heeft onderzocht, zal ze haar kultrun bespelen en zegt ze een gebed op. De Machi zal op een zeker moment in trance raken. Terwijl het gezang, door ritmische trommelslagen ondersteunend verder naar een climax reikt, raakt de Machi in vervoering en praat met de stem van de geest die bezit van haar heeft genomen.
De genezingsceremonie duurt 2 dagen en de Machi zal zeggen dat de zieke moet worden ingewijd als Machi om de eisen van Ngenechen te gehoorzamen. De persoon in kwestie zal worden opgeleid door een Machi die daar in toe stemt en er zal een Machitun worden gehouden. De leerling zal te horen krijgen hoeveel treden haar Rewe moet krijgen, ze zal zich de belangrijke instrumenten moeten aanschaffen en nieuwe sieraden krijgen. De Machi zal haar liederen, genezingen, gebeden en het bespelen van de instrumenten leren. De leerling zal na verloop van tijd leren ziektes vast te stellen, medicinale kruiden te identificeren en te bereiden en het leert ook bidden, zingen en dansen die bij de verschillende type ceremonies horen. De leerling zal de Machi begeleiden in de Machitun en Ngillatun.
Ceremonies;
Naast de Machitun is er de Ngillatun, de landbouwceremonie. Deze wordt gehouden in ere van de Ngenchen om hem te bedanken voor de goede oogst, het gunstige weer en om een volgende goede oogst te vragen. Er worden voor deze ceremonie meerdere gemeenschappen gevraagd om deze bij te wonen en is een belangrijke sociale gebeurtenis, vele familieleden en vrienden uit de grote steden keren terug naar het platteland om te zingen en te dansen.
De ceremonie wordt vroeg in de lente gehouden en duurt meestal 2 dagen en 1 nacht. Er wordt een speciale plek aangewezen om de ceremonie te vieren. Op deze plek mag niet geploegd worden en er mogen geen dieren op het stuk land grazen. Het centrum wordt gemarkeerd door een Rehue of door een Maque-boom. Zwarte/blauwe vlaggen geven aan dat er om regen wordt gevraagd en witte vlagen geven aan dat er om zonneschijn wordt gevraagd. De lonko zal de ceremonie leiden, hij moet over een goede welsprekendheid bezitten en vloeiend de Mapudungun spreken. Anderen belangrijke personen die de ceremonie ondersteunen zijn de ouderen en de ervaren personen. Ook de jongeren (werken) zullen tijdens de ceremonie hun steentje moeten bijdragen, zoals het begeleiden van de ruiters. De gerespecteerde vrouwen (traille) die vlak bij het haardvuur (ketral) zitten zingen liederen en spelen de kultrun.
De Ngillatun begint in de vroege ochtend met het verwelkomen van de gasten. De leidinggevende personen staan vooraan een stoet die zich naar de heilige plek begeeft. Na het openingsgebed geeft de Awun het sein aan de ruiters(de purrun) om in galop rond om het veld te rijden. Dit is om aan te geven dat ze bereid zijn om zelfs tegen de goden te strijden om hun mensen te beschermen. De vrouwen en mannen beginnen te dansen tijdens de purrun. Daarna beginnen de dansen waaraan alleen mannen mogen deelnemen ( de massatukan). Er zijn vijf verschillende dansen die worden gehouden door de personen die goed kunnen dansen, allen met hun eigen naam en ritme. De eerste dans is de choiketun, de tweede de loncomed, de derde de puel purrun , de vierde de trananentun en als laatste de cultafhuetun.
De Awun en puurun worden begeleid door de muziekinstrumenten zoals de pifulka, dolkin, trutruka en de kultrun. Na de dans verzamelen de vrouwen zich aan de kant van de Rewe en de mannen aan de andere kant, er volgt een gebed en de mensen dansen op hun plek (de amon purrun) en daarmee is de eerste deel van de ceremonie beëindigd.
Hierna zal men een dier (b.v. een schaap) slachten en ter offer brengen. Behalve dieren worden er ook andere soorten offers gebracht, zoals mais, graan en gerst. Dit wordt bij het gebedsboom gelegd. De volgende sessies zijn voornamelijk herhalingen van de eerste dag. Tijdens de ceremonie zal elke familie zijn eigen voedsel (mudai, wijn en/of tortillas) meenemen en voorbereiden. De zeer gesloten Mapuche- gemeenschap tolereerde vroeger geen blanken of huincas, een aantal personen kunnen altijd geweigerd worden voor de Ngillatun. (Ook het gebruik van wijn en sterk alcoholische dranken waren uit den boze.)