1. Inleiding

2. De Mapuche

3. Karakteristieken van de taal

4. Taalcontactsituaties

5. Factoren voor taalbehoud/ taalverlies

6. Mapuche: op weg naar taaldood?

7. Gevolgen van taaldood

8. Aanbevelingen: Verder onderzoek noodzakelijk!

9. Bibliografie




Onze dank gaat uit naar de Mapuche Stichting – Folil Nederland. Deze stichting streeft naar het behoud van het Mapuche en het bestaan van het Mapuche volk. Enkele medewerkers van deze stichting hebben ons een en ander verteld over zowel de taal, taalcontact als het volk zelf.

Deze webpagina is ontworpen in het kader van de cursus Talen in Contact door Jan Willem van Bokhoven (0372692), Destry Isabella (0266396), Ramona de Heus (0218685), Kimberley Westbrook (0331481) en Luizanne Donata (0239941) , Universiteit Utrecht, Oktober 2005

Inleiding

Daar waar de mens voor zijn dood vaak nog de hoop of verwachting heeft op een leven na de dood en daarmee op onsterfelijkheid, daar is de dood van een taal veelal permanent (afgezien van enkele geslaagde revivalpogingen en ook dan zal er nog veel kennis van de betreffende talen verloren zijn gegaan). Het fenomeen taaldood kan in onze ogen dan ook gedefinieerd worden als het ophouden te bestaan van talen. De levensduur van talen onderscheid zich hierbij van die van mensen doordat zij in principe niet aan grenzen gebonden is. Mensen weten dat zij slechts bij hoge uitzondering de honderd jaar zullen bereiken, terwijl talen theoretisch gezien tot in het oneindige behouden kunnen worden. In het bijzonder economische en politieke belangen van een veelheid aan partijen zorgen er echter voor dat taaldood toch aan de orde van de dag is. Niet voor niets voorspellen linguïsten dat deze eeuw misschien wel 90% van de talen, die gesproken worden op de wereld, uit zullen sterven.
Sarah G. Thomason stelt in haar boek Language Contact dat het vrijwel niet mogelijk is om een scheidslijn te trekken tussen levende en dode talen. Een taal is volgens onze bovenstaande definitie dood als deze verdwijnt. Maar dan nog blijft immers de vraag: wanneer bestaat een taal niet meer? Als er geen sprekers meer zijn, of als er geen communicatie in die taal meer is of misschien wel als er geen vloeiende sprekers meer zijn. Een eenduidig en objectief antwoord op deze vraag is dan ook niet mogelijk. Sarah. G. Thomason oppert wel de volgende algemene definitie voor het fenomeen taaldood, waar wij ons in dit werkstuk op zullen baseren: ‘a language dies when it ceases to be used for any purposes of regular spoken communication within a speech community.’
Zij onderscheidt drie wegen die leiden tot taaldood, namelijk taalerosie, grammaticale vervanging en taaldood zonder verlies van structuur en met zeer geringe ontlening aan andere talen. Taalerosie is het meest voorkomende scenario dat kan leiden tot taaldood. Het gaat hierbij om een gradueel proces waarbij een taal achteruitgaat als het sprekers, domeinen waarin het gebruikt wordt en uiteindelijk ook structurele kenmerken verliest. Dit verlies van linguïstisch materiaal wordt niet gecompenseerd door vervanging met nieuw materiaal. Bij het tweede scenario wordt de oorspronkelijke grammatica van de ene taal geleidelijk vervangen door de grammatica van een andere taal. Dit gaat dan vrijwel altijd gepaard met een aanzienlijke lexicale ontlening. Ook het niet verliezen van structuur en het vrijwel niet ontlenen kan evenwel leiden tot taaldood. Dit derde scenario valt uiteen in twee categorieën. Ten eerste verdwijnen sommige talen zo abrupt dat er geen tijd voor deze talen is om taalerosie of andersoortige veranderingen te ondergaan. De meest tragische voorbeelden in dit verband zijn gehele etnische groeperingen die plotseling sterven, ofwel door ziektes dan wel door genocide. Maar ook vrijwel abrupte taalverschuiving valt in deze categorie. Ten tweede zijn er stervende talen bekend die voldoende tijd hebben om substantiële veranderingen te ondergaan, maar dit toch niet doen, waarschijnlijk spelen sociale verschillen hierbij een belangrijke rol.

Ook de taal van het Mapuche volk, een etnische groepering in Chili en Argentinië, kan in de nabije toekomst zomaar een van deze stervende talen worden. Om een goed beeld te kunnen vormen van de situatie waarin deze taal zich bevindt, is het van groot belang eerst een definitie voor het begrip bedreigde taal te geven. Dit zal gedaan worden aan de hand van de definitie en categorieën die de Verenigde Naties in de jaren negentig formuleerden in een rapport over het verdwijnen van uitstervende talen. Een bedreigde taal is volgens dit rapport een taal die afstevent op taaldood oftewel uitsterven. Belangrijker is evenwel de indeling van bedreigde talen in categorieën, zoals die in het UNESCO Red Book of Endangered Languages is terug te vinden:

• Uitgestorven talen;
• Mogelijk uitgestorven talen, zonder betrouwbare informatie over resterende sprekers;
• Bijna uitgestorven talen, met slechts enkele tientallen sprekers, allemaal op leeftijd;
• Ernstig bedreigde talen, met een aanzienlijker aantal sprekers, maar vrijwel geen kinderen die de taal spreken;
• Bedreigde talen, met in ieder geval enkele kinderen die de taal spreken, maar wel een afnemend aantal;
• Potentieel bedreigde talen, met een relatief groot aantal kinderen die de taal spreken, maar zonder dat de taal een officiële dan wel prestigieuze status heeft;
• Niet bedreigde talen, met een veilige overdracht van de taal op volgende generaties.

In dit rapport van de Verenigde Naties valt de taal van het Mapuche volk van Argentinië in de categorie bedreigde talen, terwijl het Mapuche van Chili als potentieel bedreigd wordt aangemerkt. Hierbij dient de lezer wel in acht te nemen dat de bovenstaande indeling vooral gebaseerd is op het aantal sprekers van een bepaalde taal. Volgens de UNESCO moet een taal namelijk minstens 100.000 gebruikers hebben om van generatie op generatie te kunnen blijven bestaan. In Argentinië ligt het aantal sprekers ver beneden deze grens, maar in Chili schat men dat er nog ongeveer 250.000 sprekers zijn (op een totale bevolkingsgroep van 600.000 Mapuche Indianen in Chili). Dit is dan ook de reden dat de taal van de gemeenschappen van de Mapuche Indianen in Chili ‘slechts’ als potentieel bedreigd wordt aangegeven. Naast het feit dat het aantal sprekers sinds de laatste telling in 2002 opnieuw verder teruggelopen kan zijn, zijn er nog enkele factoren die het voor ons mogelijk maken de hypothese te opperen dat de situatie waarin deze inheemse taal zich bevindt als veel bedreigender ervaren moet worden. Het doel van dit werkstuk is dan ook om dit vermoeden te schragen door middel van een analyse van met name de factoren die van invloed zijn op het verlies dan wel het behoud van de taal. Uit het bovenstaande blijkt wel dat wij ons in dit werkstuk vooral zullen beperken tot het Mapuche volk van Chili en hun taal (die naast Mapuche ook wel Mapudungun of Araucano wordt genoemd). Daar waar echter interessante en verduidelijkende parallellen getrokken kunnen worden met het Mapuche van Argentinië zal dit zeker niet nagelaten worden. Daarbij is het waarschijnlijk dat in de loop der eeuwen binnen de Mapuche-gemeenschappen verschillende varianten zijn ontstaan van de taal. Daar waar dit mogelijk is binnen de reikwijdte van ons onderzoek, zal daar op in worden gegaan. De methode van onderzoek zal hoofdzakelijk bestaan uit het doen van desk research (vanwege het feit dat field research zeer specialistische kennis vergt van de onderzoeker en bovendien niet past binnen het tijdsbestek van de cursus). Wij zullen ons baseren op schriftelijke onderzoeksbronnen betreffende het Mapuche volk en hun taal, maar ook zal contact gezocht worden met verschillende instanties die zich inzetten voor de rechten van de Mapuche en hun taal.

De geschiedenis van de Mapuche volkeren in Chili kenmerkt zich door een enorm verlies van grondgebied, economische uitbuiting (vernietiging van het milieu) van dit territorium, een grote trek naar de stad en een structurele en bewuste politieke onderdrukking en intimidatie door de Chileense regering. Op deze factoren die uiteindelijk kunnen bijdragen aan het verlies van de taal zal nader worden ingegaan in hoofdstuk 2 en 5. In de twee tussenliggende hoofdstukken zal ingegaan worden op de taal zelf en de contactsituaties die ook weer van invloed kunnen zijn op het veranderen van de taal en zelfs het eventuele gehele verdwijnen van de taal. Binnen taalkundig onderzoek dienen naar onze mening de volgende fasen doorlopen te worden: eerst goed bekijken/ analyseren wat er gebeurt, dan bedenken hoe dat zit en tenslotte kijken of het klopt. Daarom zal in hoofdstuk 6 bepaald worden of het Mapuche met de huidige koers afstevent op taaldood. Om vervolgens in hoofdstuk 7 en 8 in te gaan op respectievelijk de gevolgen van taaldood en de factoren die kunnen bijdragen aan het behoud dan wel het verbeteren van de toekomst van het Mapuche.

Wij hopen door middel van ons onderzoek bij te kunnen dragen aan de beschikbare kennis over de taal van het Mapuche volk en daardoor een bijdrage te leveren aan het uiteindelijke behoud van deze taal. Men stelt niet voor niets dat een taal vergeleken kan worden met een genetische code, die de linguïstische en culturele informatie aan de volgende generatie veiligstelt. De taal van de Mapuche volkeren zal uitsterven wanneer het culturele milieu vernietigd wordt. Terwijl ook het verlies van de taal vrijwel zeker het verlies van de zo fascinerende Mapuche cultuur zal betekenen, omdat zij een belangrijk deel van hun identiteit ontlenen aan hun moedertaal. Een taaldood is dan ook voor linguïsten, antropologen, maar ook voor studenten van taal- en/of cultuurstudies een betreurenswaardig feit, omdat dan de culturele en linguïstische diversiteit wederom zal afnemen en het studieobject weer beperkter zal worden!

De Mapuche.

Er zijn vele aspecten die van belang zijn bij een taal, een bepaald volk en land waar die taal gesproken wordt. In dit hoofdstuk gaan we in op de sociale aspecten die misschien van invloed geweest zijn op de mate waarin de taal gebruikt wordt en of die aanleiding kunnen zijn voor het verdwijnen van deze taal. In de eerste plaats staat de geschiedenis en de geografische ligging van de Mapuche centraal, hun economische situatie en ontwikkeling in de loop der jaren komt ook ter sprake. Verder worden bepaalde culturele aspecten en gewoontes van de Mapuches besproken. Hierbij willen we bepaalde sociale aspecten aankaarten om een geheel beeld van de Mapuches in Chili weer te kunnen geven.

Geschiedenis

Mapuche betekent letterlijk ‘mensen van het land’ en de geschiedenis van dit volk kenmerkt zich dan ook door een voortdurende strijd tegen onderdrukking, marginalisering en afname van hun grondgebied. De Mapuche of Araucaniërs trokken in de 12e eeuw vanaf de Argentijnse steppes over het Andes gebergte naar de bossen van Zuid-Chili. In deze periode bewoonden de Mapuche een uitgestrekt gebied in het centrale zuiden van Chili en zuidelijk Argentinië (Patagonië), maar door achtereenvolgende invasies van de Inca’s, Spanjaarden en de Chileense oligarchie hebben zij inmiddels veel van hun oorspronkelijke grondgebied verloren.

In de 15e eeuw beleefde de grote Incabeschaving in Centraal-Zuid-Amerika zijn hoogtijdagen. Vanuit Peru doorkruisten zij de Atacama-woestijn onder leiding van Túpac Yupanqui en vielen het huidige Chili binnen. Grote delen van Chili werden veroverd, maar de Mapuches slaagden erin om de Inca’s tegen te houden ter hoogte van rivier de Maule in het zuiden van Chili.
In de jaren dertig van de 16e eeuw viel uiteindelijk dit Inca-imperium door de komst van de Spanjaarden. De eerste Spaanse poging om Chili te veroveren en goud te vinden vond plaats in 1536 onder leiding van Diego de Almagro. De expeditie mislukte en in 1541 werd dan ook een nieuwe poging ondernomen door Pedro de Valdivia. Deze poging slaagde wel en Chili werd een Spaanse kolonie. Het zuiden van Chili moesten zij toen evenwel nog veroveren en daar stuitten zij op zwaar verzet van de Mapuche bevolking. Aanvankelijk werd de strijd gewonnen door de Mapuches. Tussen 1550 en 1554 werd Valdivia zelfs door het Mapuche volk gevangen genomen en uiteindelijk geëxecuteerd. Hierna volgde de zogenaamde ‘Arauco-oorlog’, waarin de Spanjaarden bepaalde gebieden veroverden, maar ook de Mapuches oude territoria terugwonnen. Na jaren van strijd bleek dat de Spanjaarden niet verder konden komen dan de Bío-Bío rivier. In 1641 kwamen de beide volken bijeen in ‘de vrede van Quillin’ (la paz de Quillin). Hierin werd door de Spanjaarden de autonomie van de Mapuche bevolking ten zuiden van de Bío-Bío rivier erkend. In de realiteit veranderde er evenwel weinig voor de Mapuches, het koloniseren van gebieden ging door en ook schonden de Spanjaarden herhaaldelijk de regels voor het behoud van de vrede. Het oorlogsgeweld verminderde aan het begin van de 18e eeuw wel, zodat er handel tussen de Mapuche en de blanken ontstond.
In 1818 verkreeg Chili de onafhankelijkheid. Hiermee verbeterde de situatie voor de Mapuche echter geenszins. De Chileense politici en grootgrondbezitters hadden het namelijk ook voorzien op het grondgebied van de Mapuche, om zo aansluiting te kunnen vinden bij de mondiale landbouwexporteconomie. Opnieuw volgde dus een invasie, dit keer zelfs met een omsingeling van twee kanten, omdat door de Chileense politici een verbond werd gesloten met de Argentijnse autoriteiten. Uiteindelijk verloor de Mapuche bevolking de strijd dan ook en daarmee kwam op 1 januari 1883 een einde aan de autonomie van de Mapuche. Deze invasie wordt door de Chileense autoriteiten ‘pacificatie van de Araucanía’ genoemd. Evident is natuurlijk dat het de Chileense politici helemaal niet om vrede te doen was.
Na meer dan drie eeuwen van verzet werden de opstandige Mapuche dus onderworpen aan het centrale gezag. Dit lange verzet kan verklaard worden door de oorlogservaring van de Mapuche enerzijds en door de homogene op collectivisme gerichte sociale structuur van hun samenleving anderzijds. Na 1883 verklaarde de Chileense staat zich eigenaar van alle grond en werd de Mapuche bevolking ondergebracht in reservaten, waar ze vandaag de dag nog steeds in grote armoede leeft. Veel Mapuches hebben sindsdien geprobeerd te ontkomen aan de armoede door een massale emigratie naar de steden.
Door met name de crisis die in 1929 op Wallstreet uitbrak, besloot de Chileense regering in dat jaar de ‘Ley de Radicación de Indios’ door te voeren. Het gevolg was dat het inheemse territorium opnieuw werd gedefinieerd en daarmee drastisch werd verkleind. Hierdoor volgde ook een tweede grote emigratiegolf naar de stad. In 1970, met de komst van president Allende leek het tij zich enigszins te keren voor de Mapuche bevolking. Allende zette zich in voor landhervormingen en ook de sociale voorzieningen verbeterden. Dit bleek echter slechts een tijdelijke opleving te zijn in de situatie van de Mapuche, want met de coup en de instelling van de dictatuur van Pinochet brak een zeer zware tijd aan voor de Mapuches. Zij werden gezien als sympathisanten van Allendes linkse politiek en vele aanhoudingen, martelingen en executies volgden. Maar de naar alle waarschijnlijkheid meest dramatische gebeurtenis in deze periode waren de wetten die Pinochet invoerde in 1979. Deze hadden tot doel de opheffing van de (Indiaanse) gemeenschappen. Door de instelling van het kapitalistisch economisch model werd privé bezit namelijk afgeschaft en daarmee ook indirect de Mapuche-identiteit. De in de Mapuche cultuur centraal staande collectiviteit werd immers verboden. Wat volgde was een derde emigratiegolf (ditmaal ook naar het buitenland).
De laatste decennia is de situatie van de Mapuches op papier wel iets verbeterd. In 1993 werd de zogenaamde ‘Ley Indigena’ doorgevoerd, met als gevolg dat voor het eerst wordt erkend dat Chili een multi-etnische samenleving is. Bovendien herstelt deze wet het recht op collectief grondbezit. In de praktijk is er heden ten dage evenwel nog maar weinig veranderd aan de slechte situatie. Onder druk van de politieke en economische macht van de staat gaat de economische uitbuiting van het territorium, het veroveren van inheems bezit, de verdere desintegratie van de cultuur en ook de stigmatisering gewoon door.
Een belangrijke rol in dit verslechteren van de situatie spelen de particuliere bosbouwbedrijven, die het grondgebied van de Mapuches hebben opgekocht en geëxploiteerd. Bovendien brengen de bosbouwactiviteiten ernstige schade toe aan het milieu, zoals bodemerosie. De erosie heeft ook een besmetting van het water tot gevolg. Door deze vervuiling van hun grondgebied worden de Mapuches gedwongen om het land te verlaten en zich naar de bergen dan wel de steden te verplaatsen. Het volgende schema toont deze verdere afname van het grondgebied, die natuurlijk vele eeuwen eerder al begonnen was:

Jaartal	Hectare grondgebied Mapuches
1540-	31.000.000
1641-	10.000.000
1881-	526.000
1979-	350.000
1994-	300.000

De geschiedenis, cultuur en taal van de Mapuches werd nooit als een onderdeel beschouwd van de nationale Chileense identiteit, ondanks dat het hier gaat om een van de oorspronkelijke bevolkingsgroepen van Chili. De Chileense samenleving spiegelde zich lang aan Europa en de houding ten opzichte van de Mapuche was dan ook racistisch en stigmatiserend. Zij werden lange tijd afgespiegeld als barbaars en onbeschaafd. Inmiddels denkt men hier wat genuanceerder over, maar van een ontwikkeling tot indigenismo (de stroming die vanuit een pro-Indiaanse visie over de problematiek van de Indiaanse bevolking schrijft) is nog geen sprake. Een gemeenschappelijke identiteit die Mapuches en niet-Mapuches verbindt is vooralsnog toekomstmuziek.

De geografische setting.

De Mapuche bevolking leeft in het centrale zuiden van Chili en Argentinië. Wij hebben ons voor dit onderzoek gericht op de Mapuche bevolking in Chili. De taal Mapuche wordt door de Araucanische Indianen in centraal Chili gesproken. Naar schatting zijn er ongeveer 600.000 Araucanen, ongeveer een kleine vier procent van de gehele bevolking van Chili, verdeeld over ongeveer 2000 kleine reservaten. Deze reservaten bevinden zich in een gebied dat bekend staat als Frontera of Araucanía.



In zijn totaliteit is het de grootste groep Indiaanse bevolking in Chili, met ongeveer 87% van de inheemse bevolking.
De Mapuches leven op het laagland aan de kust, aan de voet van het Andes gebergte en andere valleien landinwaarts. Het Andes gebergte bestaat uit een aantal vulkanen waarbij eruptie veel schade aan bijgelegen gebieden kan aanrichten, met name ook aan het gebied van de Mapuches. Het Andes gebergte is een hooggelegen gebied, waarbij op de hoogstgelegen plaatsen dikke lagen sneeuw liggen. Hierdoor is het bijna onmogelijk om in de winter gewassen te verbouwen. Vandaar dat er meer aan agricultuur gedaan wordt aan de voet van het gebergte. De kust, waar ook een gedeelte van de Mapuches woonachtig is, wordt als een niet productief gebied beschouwd in termen van de Mapuche’s economie. Het kustgebied is meestal te nat voor het verbouwen van cocablaadjes. Hier richt men zich meer op het verbouwen van andere gewassen, zoals aardappelen, bonen en maïs. Het gebied dat de Centrale Vallei wordt genoemd, dat tussen het Andes gebergte en de kust ligt, wordt als het beste gedeelte beschouwd waar de Mapuches hun voornaamste gewassen (namelijk, de cocablaadjes) verbouwen. In dit gebied is de grootste bevolkingsdichtheid van de Mapuche stammen aan te treffen. De grootste dorpen die zich in dit gebied bevinden verschillen van 1000 tot 50.000 inwoners. Sommige van deze dorpen worden ook gebruikt als handelspunt voor in- en verkoop van goederen en dieren.

De economie.

Duidelijk is dat de verschillende gebieden waar de Mapuches wonen ingedeeld zijn in verschillende reservaten (zoals Alonqueo, Necul, loncon, Llancaman, Huilcan). Dit zijn gebieden die door de regering aangewezen zijn als land voor de Indiaanse bevolking. Ieder reservaat heeft zijn eigen stamhoofd, die aangewezen is als de tussenpersoon tussen de indiaanse bevolking en de regering. De economie van de Mapuche is gericht op de agricultuur, veeteelt en handel. Door de invloed van de kolonisatoren van de “nieuwe wereld” zijn de technieken die de Indianen in de agricultuur toepassen aangepast, waardoor de productiviteit stabieler is geworden. De producten die verbouwd worden verschillen per gebied zoals het eerder is benadrukt. Maar de belangrijkste gewassen die verbouwd worden zijn de cocablaadjes, aardappelen, maïs, bonen en nog wat andere groentes. Veeteelt speelt ook een belangrijke rol met betrekking tot de economie van de Mapuches. Het gaat hierbij om het fokken van schapen en paarden.
De import, maar ook de export naar het buitenland is van invloed op de economische situatie van de Mapuche. Meestal zijn het de kleine dorpen die deze taak hebben. De handel betreft het verkopen van de gewassen en het vee. Sommige van de dorpen dienen als tussenmarkt waar de producten of het vee tijdelijk opgeslagen worden voor verdere distributie. Tegenwoordig is het toerisme een nieuwe bron van inkomen voor de Mapuches. Bepaalde ambachtelijke producten, zoals hangmatten, tassen en poncho’s, worden aan buitenlandse toeristen verkocht. De nijverheid levert ook zijn bijdrage aan de economie. Goederen zoals potten, messen en borden worden gemaakt voor de lokale markt zelf, maar ook om naar het buitenland geëxporteerd te worden.
Collectiviteit is een van de karakteristieken van de Indiaanse gemeenschap. Dit geldt vooral voor de economie in die zin dat het een grote groep Indianen betreft die samenwerkt aan hun overlevingskansen en aan de persoonlijke en collectieve vooruitgang. In de reservaten en vooral voor wat betreft de werkomgeving en werkomstandigheden is het van groot belang dat er een saamhorigheid bestaat. Saamhorigheid in die zin van dat een collectief gedrag noodzakelijk is wat betreft het boeken van vooruitgang. In deze context is het ook van belang te vermelden dat de familieband erg belangrijk is bij de Mapuche. In principe heeft ieder gezin een eigen stuk grond, dit wordt meestal gezien als het bezit van de vrouw die het gebruikt voor het planten van gewassen en het houden van dieren. Dit dient bovenal gezien te worden als een levenswijze. Dus het levert niet zozeer een bijdrage aan de economie, maar het voorziet vooral in de primaire behoeften van de gezinnen. Dit stuk grond is een familiebezit waar het hele gezin van kan profiteren en waardoor dus de collectiviteit benadrukt wordt. Dit houdt ook in dat het geld dat de mannen verdienen met hun andere baan, niet aan de consumptiemiddelen besteed wordt, maar aan andere zaken, zoals het aanpassen of verbouwen van de huizen.

Sociale structuur

De Mapuches staan er om bekend als volk een echte eenheid te zijn. Dit blijkt wel uit de mate waarop ze eeuwen lang de vijand op afstand hebben weten te houden. Daar komt dan verder nog bij dat de samenleving van de Mapuche ook nog eens zeer homogeen is. Binnen deze samenleving zijn er geen dominante groepen zodat er dus enorm veel collectiviteit onder het volk is. Natuurlijk zijn er altijd wel families of bepaalde personen die wat meer bezitten, maar over het algemeen is binnen de Mapuche-samenleving iedereen gelijk. Verder in dit hoofdstuk zal het thema familie binnen de Mapuche nog aan bod komen.

Wel is er een hoofd binnen de Mapuche-gemeenschap, de zogenaamde Lonko. Deze man is als het ware de aartsvader van elke familie en de hele gemeenschap.
Het ‘Lonko- schap’ gaat over van vader op zoon en er wordt van de opvolger verwacht dat hij een betrouwbare woordvoerder is en over veel kennis beschikt. De Lonko organiseert onder andere bepaalde rituelen.
De Lonko wordt dus gezien als een religieus leider maar gaat men er ook vanuit dat hij de rechtsorde en sociale orde bewaart binnen de gemeenschap. Bij kleine conflicten heeft de Lonko de bevoegdheid om als rechter op te treden. Hierbij moet er gedacht worden aan bijvoorbeeld een advies dat door hem gegeven wordt. Echte drastische straffen worden echter door hem niet opgelegd. Tot op de dag van vandaag is de Lonko dus onmisbaar binnen de Mapuche-samenleving.



Een andere rol is weggelegd voor de Toqui. Hij is de hoogste militaire leider van de Mapuches. Deze man wordt wél door het volk gekozen op basis van militair prestige. Hij neemt dus een belangrijke plaats in ten tijde van oorlogen en conflicten. Opvallend in zijn geval is dat zijn positie als Toqui ophoudt zodra een oorlog of conflict afgelopen of opgelost is. Men doet dit omdat hij op deze manier geen macht meer uit kan oefenen op het volk om zo de homogeniteit te kunnen behouden.

Dan is er nog een andere positie binnen de Mapuche-samenleving. Die van de Machi, ook wel dokter genoemd. Omdat de Mapuches zich dus erg bezighouden met de verschijnselen uit de natuur is het logisch dat bepaalde planten en kruiden dus gebruikt worden als medicijn. De Machi past deze medicijnen, gedurende een aantal religieuze rituelen, op de patiënten toe.

Kosmologie

Gezien de vele religieuze rituelen moge het duidelijk zijn dat de Mapuche een zeer gelovig volk is.
Het geloof van de Mapuche heeft de kosmologie (de wetenschap of theorie van het heelal als een geordend geheel beschouwd) als uitgangspunt. Het beeld dat de Mapuches van de kosmologie hebben is vrijwel gelijk aan dat van andere geloven. Er wordt namelijk vanuit gegaan dat er een plek is voor het kwaad tussen het aardse en de vier hemelse gebieden, waar de kwaadwillende geesten leven. Ook de Mapuches gaan er vanuit dat de kosmos in verschillende niveaus is ingedeeld en een bepaalde overlapping met elkaar hebben.
In het geval van de Mapuches, wordt op aarde (het aardse niveau in dit geval) het gedrag van de mensen door goede en kwade krachten beïnvloed. De eerder genoemde Machi is in dit geval de contactpersoon, ook wel bemiddelaar voor zowel de mensen als de godheid. Wanneer er bijvoorbeeld een bepaalde ziekte heerst, dan wordt dit toegeschreven aan de aanwezigheid van het kwaad. De Machi heeft hier dan ook de taak om dit kwaad te verdrijven. Vandaag de dag wordt deze taak voornamelijk vervuld door een vrouw, waar het voorheen vaak een homoseksuele man betrof.

Cultuur

Religieuze feesten nemen een bijzondere plaats in, binnen de Mapuche-samenleving. De belangrijkste viering, een landbouwceremonie, is de Nguillatun. Deze ceremonie is een hommage aan de Nguenechén (‘de almachtige God en goede kracht’). De Mapuches danken hem voor de goede oogst en voor het gunstige weer. Ook verzoeken de Mapuches om een volgend goede oogst. In bepaalde landbouwgemeenschappen wordt de viering uitgevoerd in de oogsttijd, op momenten wanneer er een volle maan is zodat ze vruchtbaarheid aan de maangod kunnen vragen.
Men gelooft dat dit ritueel de orde zal herstellen, dat er een goede oogst zal komen, dat de gezondheid zal verbeteren en dat het de kwade, duivelse invloeden (weküfe) zal verweren.

Deze ceremonie is een belangrijke sociale gebeurtenis. Verscheidene Mapuche-gemeenschappen komen vanuit de grote steden naar het platteland om deel te nemen aan de ceremonie. Tijdens de ceremonie vinden er dansen plaats die worden vergezeld door verschillende gebeden. Deze gebeden worden gehouden voor verschillende motieven, namelijk voor het weer, gewassen, gemeenschappelijke welzijn of om overvloed aan voedsel te vermijden.
De religie van de Mapuches is een niet-expansionistische religie, dat wil zeggen dat er juist niet wordt gestreeft naar expansie oftewel uitbreiding. Het is zelfs verboden voor niet-Mapuches om te participeren in de Nguillatun. De religie van de Mapuches is te typeren als een complex geheel van mythen, religies, kosmologie en rituelen die in stand worden gehouden door de Machi. Hij is de enige die verantwoordelijk is voor het doorgeven van het Mapuche-geloof.

De Mapuches wonen in nederzettingen of regionale dorpen gevormd door verschillende volksstammen. De Mapuche bewonen een Ruca, daarmee wordt een groot huis bedoeld die van stokken en takken gebouwd is en een rieten dak draagt.
Een traditioneel gezin bestaat uit de man met zijn gezin en diens ouders. In de Mapuche samenleving is polygamie veelvoorkomend. Het Mapuche huwelijk moet, volgens de traditie, door de ouders van de jongen geregeld worden. Voor de Mapuche betekent het huwelijk welvaart en rijkdom. Het is namelijk zo dat de jongen een bruidschat aan de ouders van het meisje geeft. Wanneer een jongen van rijke afkomst is, kan hij meerdere vrouwen huwen en onderhouden. Als het de vrouw is die een hogere positie heeft dan de man, dan mag zij genieten van een bepaalde economische onafhankelijkheid door over haar eigen boerderij en dieren te beschikken. Alleen zij mag dan beslissen of de dieren verkocht of geslacht worden. Bovendien mag zij al haar aardewerk en wollen stoffen, de Tejidos, die zij maakt behouden. Het maken van deze ‘Tejidos’ moet wel samengaan met het huishouden. Het opvoeden van de kinderen behoort ook tot de alledaagse bezigheid van de Mapuche vrouwen.

Naast het bewerken van het land, visserij en jacht houden de Mapuches ook dieren. Het land wordt bewerkt door de vrouwen en de mannen en de kinderen verzorgen meestal de dieren. Het land dat van generatie op generatie wordt overgedragen is voor de Mapuche erg belangrijk, omdat ze van de producten van het land leven en de hoeveelheid van de oogst die overblijft kan worden verkocht.
Andere vaardigheden van de mannen zijn het maken van muziekinstrumenten zoals de ‘Trutruka’, een windinstrument en de ‘Cultrun’. Ook het maken van sieraden, gereedschappen en huishoudartikelen van hout behoort tot de bezigheden van de man. De vrouwen leren al van jongs af aan de technieken van het weven en krijgen van hun moeder overgedragen de manieren waarop ze wol met plantaardige sappen kunnen bewerken en verven.

De Mapuche vrouw baart haar kinderen thuis met behulp van vroedvrouwen, de zogeheten ‘comadronas’. De vader moet zich op een afstand houden en mag niet bij de bevalling aanwezig zijn. Volgens de traditie van de Mapuches is het de taak van de man om de placenta te begraven. Na de geboorte moeten de ouders de ‘guagua’ oftewel het pasgeboren kind een naam geven zonder enige ceremonie. Wanneer het kind vijf jaar wordt, wordt in een ritueel een ander naam gegeven door één van zijn of haar grootvaders.

De begrafenis van een Mapuche wordt goed voorbereid. De voorbereidingen beginnen met het waarschuwen van vrienden en familie. De overledene wordt vervolgens door een familielid gewassen en zal voorzien zijn van zijn of haar mooiste kledingstukken en sieraden. Elk stervende Mapuche weet waar hij of zij begraven zal worden aangezien de Mapuches graven heeft voor ieder gezin. De plechtigheid voor de overledene en zijn gezin duurt ongeveer vier dagen of zelfs een week.
Het terrein waar de overledenen begraven worden is voor de Mapuches sacraal, daarom mogen de dode lichamen van een mens nooit naar een andere plaats gebracht worden. De Mapuches zijn van mening dat de sappen uit een lijk zal terugkeren naar de aardbodem waar hij zijn origine aan te danken heeft. De overledenen worden tegenwoordig in een houten doodskist in de grond begraven. Dit fenomeen is overgenomen van de Spanjaarden.

Karakteristieken van de taal

De naam Mapuche/Mapudungun is een samentrekking van twee woorden namelijk ‘Mapu’, land en ‘dungun’ wat spraak of taal betekent. Het Mapuche wordt gerekend tot de Andische familie van Indiaanse talen in Zuid-Amerika. Eeuwenlang is de basis van de fonologie en de grammatica van het Mapuche intact gebleven.

Het Mapuche heeft geen lang geschreven traditie. De eerst opgeschreven taal bestond uit bewerkingen van Europese talen. Daardoor zijn vele van de gedocumenteerde geschriften van het Mapuche in verschillende alfabetten geschreven. Het meest voorkomende letterschrift is echter het unificatie alfabet oftewel het ‘verenigd’ alfabet. Dit alfabet lijkt qua geluid en letters zeer veel op het Spaans. Maar er zijn een aantal uitzonderingen namelijk:

D	th (interdentale fricatief)
Tr	chr
G	ch

Er bestaan een aantal interdentale geluiden, die geschreven worden als t, n, en l. Deze geluiden worden met de tong tussen de tanden uitgesproken.

Het fonologische stelsel van het Mapuche bestaat uit 6 klinkers: a, e, i, o, u, ï, uit drie semimedeklinkers: y, w, j en uit 17 medeklinkers: ĉ,θ, f, k, l, λ, m, n, ņ, ñ, ŋ, p, r, s, t ,ţ, en tr.

De uitspraak van de klinkers is als volgt:

• a is gelijk aan de Spaanse a in het woord ‘aro’
• e is gelijk aan de Spaanse e in het woord ‘eso’
• i is gelijk aan de Spaanse i in het woord ‘hipo’
• o is gelijk aan de o in het Spaanse woord ‘osa’
• u is gelijk aan de u in het Spaanse woord ‘uso’

De zesde klinker, de ï, die onbekend is in de Spaanse taal kan worden uitgesproken als een u. De lippen vormen de letter i en gaat meestal vooraf aan een korte en weinig hoorbare letter g, bijvoorbeeld ‘tromïg’ (wolk).

Ook kan de letter ï als zeer kort en weinig hoorbaar worden uitgesproken. De letter wordt dan gearticuleerd met de rug van de tong. Bijvoorbeeld in ‘mïr par’ (paar).

De semimedeklinkers y en w worden uitgesproken zoals de i in het Spaanse woord ‘tienda’ (resp. winkel) en de u zoals ‘puente’ (resp. brug).

De uitspraak van de medeklinkers is als volgt:

• ĉ zoals het Spaanse woord chapa;
• k zoals de c in het Spaanse casa, cosa, cuna en zoals de qu in queso;
• l zoals het Spaanse woord lado;
• m zoals het Spaanse woord mano;
• n zoals het Spaanse woord nada;
• n zoals het Spaanse woord ñato;
• p zoals het Spaanse woord pasa;
• t zoals het Spaanse woord tasa.

De medeklinker θ kan men op twee manieren uitspreken, namelijk zoals de z of de c in het Spaans, bijvoorbeeld ‘zorro’ (resp. vos), of zoals de Spaanse d, maar dan met meer gebruik van de tongtop zoals bijvoorbeeld ‘θomo’ (mujer, resp. vrouw).
De medeklinker f spreekt men uit zoals de Spaanse f of zoals de f in het Engels in bijvoorbeeld het woord ‘vein’ of zoals de Duitse ‘wein’.
De medeklinker λ speekt men uit als de Spaanse ll , maar ook weer met meer gebruik van de tongtop. Ook de medeklinker ņ wordt uitgesproken als de Spaanse n, met gebruik van de tongtop zoals bijvoorbeeld ‘namun’.
De medeklinker tr spreekt men uit als de tr in het Engelse woord ‘trip’.
Sommige van de zes klinkers moeten in een lettergreep verschijnen. De klinkers kunnen alleen staan, voorafgaan of gevolgd worden door een medeklinker of semiconsonant. Maar in postvocalische posities komen de medeklinker ĉ, k, p, ţ, t, en tr niet voor.

Simpele woorden hebben in het Mapuche meestal een, twee of drie lettergrepen, maar naar de aard van de taal zijn de lange woorden, met name de samengestelde zelfstandige naamwoorden zeer frequent. Een voorbeeld hiervan is: ‘Fítrapïtraŋerumekey’, wat betekent: ‘plotseling is het (hij, zij) vet geworden’.

Het accent kan binnen een woord bewegen, zonder dat er veranderingen van de betekenis of vervorming van het woord plaatsvindt. De woorden die met een medeklinker of semimedeklinker worden beëindigd neigen scherp te zijn zoals bijvoorbeeld ‘Lafkéņ’.

Wanneer in een woord er veel afstand tussen de eerste lettergreep en de lettergreep waar de klemtoon op ligt is, is een tweede accent in de eerste of tweede lettergreep nodig, zoals in: ‘Wáŋilén’; (ster) en ‘Weyúlkïléy’ (hij is aan het zwemmen).

Het volgende lexicale schema illustreert de fonetiek van het Mapuche.

Ko	water
wïņ	mond
lipa	arm
Loŋko	hoofd
aŋe	gezicht
welu	hemel
Piuke	hart
aņţï	dag
foro	tand
furi	rug
Mawíņ	regen
kuwï	hand
mawiθa	berg
xomo	vrouw

Het Mapuche heeft verschillende persoonlijke voornaamwoorden en uitgangen voor werkwoorden. Dit hangt af van het aantal personen tegen wie je praat. Een voorbeeld hiervan laat zien hoe het werkwoord ‘pe’ (zien) moet worden vervoegd:

Inche pen	ik zie
Eymi peimi	jij ziet
Fey pei	hij, zij, het ziet
Inchiw peiyu	wij twee zien
Eymu peimu	jullie twee zien
Feyengu peengu	zij tweeën zien
Iñchiñ peiiñ	wij zien allemaal
eymün peimün	jullie zien allemaal
feyengün peengün	zij zien allemaal

Het grootste verschil tussen Mapuche en talen zoals het Engels en Spaans is het werkwoord. In de meeste talen is het werkwoord het gedeelte waarin de tijdsbepaling waarin de actie wordt aangeduid. In het Mapuche vertelt het werkwoord wat de actie is maar geeft ook meer informatie. Het werkwoord vertelt niet alleen wie de acteur is, maar ook wie de deelnemer is, dat wil zeggen de persoon of het ding wie of wat de actie aangaat.

De zin ‘ik riep mijn moeder’ is in het Mapuche ‘Mutrümfin ñi ñuke’. De elementen van deze zin zijn dan:

Mütrüm	roepen
Fi	hem, -haar, zij, het (deelnemer)
N	ik (acteur)
Ñi	mijn
Ñuke	moeder

Het werkwoord is niet beperkt tot het aangeven van de deelnemers van de actie. Een voorbeeld is het werkwoord ‘küdawkülepay’ dat ‘zij, hij, hun of het is hier aan het werk’ betekent. In dit voorbeeld betekent ‘küdaw’ ‘werk’, ‘küle’ wijst op de progressieve tijd (die ons vertelt dat zij nu aan het werk is), ‘pa’ vertelt ons dat het hier gebeurd en niet ergens anders, en ‘y’ vertelt ons dat de werker’ hij, zij, hun of het’ is, en niet jij of ik. Er zijn veel andere betekenissen die de sprekers van Mapuche kunnen uitdrukken door het werkwoord een klein beetje te veranderen.

Een aantal voorbeelden van vragende voornaamwoorden zijn:

Wat?: Chem?
Wie?: Iney?
Waarom?:Chumngelu?
Waar?: Chew?
Hoe?: Chum, chumngechi?
Hoeveel?: Tunten?, Mufü?
Wanneer?: Chumül?
Welk/welke?: Chuchi?

Enkele voorbeelden van bezittelijke voornaamwoorden zijn:

Mijn: Tañi
Ons/onze: Tayu (van twee mensen)
Ons/onze: Taiñ (van meer dan twee mensen)
Jouw: Tami
Uw: Tamü (van twee mensen)
Hun: Tañi

In het Mapuche worden de zelfstandige naamwoorden niet gegroepeerd in soorten, dat wil zeggen dat er geen onderscheid is in mannelijk, vrouwelijk en onzijdige zelfstandige naamwoorden, noch variëren ze door aantal. Impliceert het woord een bepaald geslacht dan wordt het andere geslacht uitgesloten zoals bijvoorbeeld in ‘ĉao’ (vader) of ‘palu’ (tante).

Om het aantal uit te drukken kan een vrij deeltje ‘pu’ gebruikt worden die de meervoudsvorm aanduidt zoals in het woord honden, het Spaanse woord los perros/as vertaald als ‘pu trewa’ in Mapuche.
Om een hoeveelheid uit te drukken worden meestal cijfers gebruikt: 1 (kiñe), 2 (epu), 3 (kila), 4 (meli), 5 (kechu), 6 (kayu), 7 (regle), 8 (pura), 9 (ayλa), 10 (mari), 100 (pataca), y 1000 (waraŋka)..

Het Mapuche heeft geen geslachtsaanduiding, en daardoor hebben de bijvoeglijke naamwoorden één enkele vorm, zoals in de volgende voorbeelden:
kiñe ĉoθ alka - un amarillo gallo [masc] – een gele haan [mnl]
kiñe ĉoθ aĉawaλ - un gallo amarillo [masc] – een haan geel [mnl]
una amarilla gallina [fem]- een gele kip [vr]
una gallina amarilla [fem]- een kip geel [vr]

Maar de bijvoegelijke naamwoorden krijgen bij de meervoudsvorm een suffix, een achtervoegsel, –ke zoals in het volgende voorbeeld:
kiñe kïme mansun- un buen buey [sg]- een goede os [ev] epu kime-ke mansun- dos buenos bueyes [pl]- twee goede ossen [mv]

Het grootste gedeelte van de bijvoegelijke naamwoorden staan in het enkelvoud maar het is ook mogelijk om samenvoegingen te maken, waarin het eerste element het tweede verandert, bijvoorbeeld ‘piĉi θomo’, (chico mujer) met de betekenis meisje.

Het werkwoord van het Mapuche/Mapudungun is zeer complex. Er zijn verschillen in tijden, personen en aantal. Er bestaan drie verschillende tijden. De eerste is een reeele oftewel de aantonende wijs, de tweede is hypothetisch, ookwel de aanvoegende wijs en de derde is de gebiedende wijs.

Aantonende wijs	Kiθawimi
Aanvoegende wijs	kïθawilmi
Gebiedende wijs	kiθawiŋe

Het Mapuche werkwoord is zeer rijk aan de uitdrukking van fysieke en geestelijke details van de actie, die door middel van achtervoegsels worden uitgedrukt. Door middel van het achtervoegsel - rke kan de spreker erop wijzen dat de informatie voor hem nieuw is zoals in ‘kewaymi’, vochten en ‘kewa-rke-ymi’, vochten (nu je het me zegt). Het achtervoegsel –rke wordt dus ingezet bij nieuwe informatie of bij informatie waarvoor geen verantwoordelijkheid genomen kan worden zoals in ‘ïrarïmi’, schreeuwde en’ïrarï-rke-ymi’ ze zeiden dat je schreeuwde.

Het achtervoegsel –ke geeft een actie aan.
Het achtervoegsel –tu geeft een actie aan die een terugkeer naar een originele staat van dingen vertegenwoordigt.
Het achtervoegsel –pe geeft een recente actie aan zoals bijvoorbeeld ‘lefimi’, rende en ‘lef-pe-ymi’, rende recent.

Mapuche is een SVO taal. Dit houdt in dat het onderwerp (subject) voor het werkwoord (verb) komt en na het werkwoord komt het voorwerp (object).

Taalcontactsituaties

Wanneer we teruggaan in de geschiedenis dan blijkt dat de Mapuches een erg hecht en vasthoudend volk vormen. De Mapuches waren en zijn erg op zichzelf en vinden het niet zo nodig om met andere volkeren of regio’s in contact te komen. Ze presteerden het om drie eeuwen lang indringers van zich af te schudden. Hierdoor hebben ze zich in de loop der eeuwen ontwikkeld tot een volk met veel oorlogservaring. Menigmaal hebben, in het bijzonder, de Spanjaarden getracht om het Mapuche-volk te verdelen, om ze op die manier makkelijker te kunnen verslaan. Het bleek echter een averechts effect te hebben, door deze pogingen voelden de Mapuches juist de druk om hun eigen natie te verdedigen.
Toch is het de Mapuches niet gelukt om een totaal geïsoleerd volk te blijven.

Taalcontact

Al in het begin van dit onderzoek leek het erop dat de Mapuche weinig tot geen contact met anderen volkeren heeft gehad. Dit betekent vanzelfsprekend dus ook dat er hierdoor weinig taalcontact is geweest. Toch mag dit niet zomaar geconcludeerd worden. De Mapuche is vele eeuwen omringd door allerlei volken (bijvoorbeeld de Pehuenche en de Lafkenche). Ook déze volken zijn altijd heel erg op zichzelf geweest en schuwden elk contact met de ‘buitenwereld’, maar accepteerden het bestaan van de ander wel degelijk. Men was op de hoogte van de andere volken, maar wilde er verder geen verbintenissen mee hebben, iets wat wederzijds geaccepteerd werd. Toch hebben wetenschappers bewezen dat de omringende volken wel degelijk met elkaar verwant zijn. Al deze verschillende talen worden namelijk door hen beschouwd als dialecten die allemaal hun oorsprong vinden bij de Mapuche.



Er kan dus gezegd worden dat het Mapuche als het ware de hoofdtaal is van deze dialecten. Het zou erg interessant zijn om dit tot in detail uit te pluizen hoe deze verwantschap nu eigenlijk in elkaar zit. Toch hebben wij besloten dit alleen voor kennisgeving aan te nemen, omdat het onderzoek dan te veel omvattend zal worden en er verwarring zal kunnen ontstaan. Het kan misschien wel nuttig zijn om de omringende volken en stammen van de Mapuche in deze context te beschouwen als één geheel, omdat vrijwel alle bevindingen en aanbevelingen ook van toepassing geacht kunnen worden voor deze dialecten. Het gaat hier dus niet om echt taalcontact, wat in principe alleen maar terug kan slaan op het gedwongen contact dat ontstaan is met de Spanjaarden.

De Spanjaarden

Rond 1540 kwamen de Mapuches voor het eerst in aanraking met de Spanjaarden.
Zoals dus al in hoofdstuk 2 besproken is werd Pedro de Valdivia als dé veroveraar van Chili beschouwd. Hij trok met zijn leger naar het zuiden van Chili.Met succes hebben de Mapuches gedurende lange tijd er alles aan gedaan om hun eigen huis en haard te verdedigen.
Toch bleken de Spanjaarden uiteindelijk de langste adem te hebben. De macht van de Spanjaarden bleek dermate hoog te zijn, dat zelfs de strijdlustige Mapuches het niet langer op konden nemen tegen hen. Dit betekende dus een enorme verandering voor de Mapuches op allerlei gebieden. De Mapuches werden gezien als onderontwikkelden en wilden. Zo kregen ze te maken met heftige discriminatie en kwamen zij onder aan de maatschappelijke ladder te staan. Ze werden dus enorm achtergesteld. Om een enigszins vreedzaam leven te kunnen leiden waren de Mapuches dus genoodzaakt zich aan te passen.



Het Spaans: el Castellano

Om deze reden kwam het steeds vaker voor dat Mapuches hun naam wijzigden in een Chileense naam om op deze manier meer mogelijkheden in de maatschappij te hebben. Ook werd het Mapudungun/Mapuche (de taal van de Mapuches) niet veel meer gebruikt in de steden (een grote groep Mapuches vertrok van het platteland naar de stad omdat de situatie steeds ondragelijker en agressiever werd ten opzichte van de Mapuches), en werd de kinderen van jongs af aan slechts Spaans geleerd. Zo werd gedacht de kinderen een grotere kans op een verbetering van de sociale positie te bieden.
Het is dus overduidelijk dat het contact wat de Mapuches met de Spanjaarden onderhielden totaal niet vrijwillig was en dat men er dus helemaal niet happig op was om Spaans te gaan spreken. Ze deden dit noodgedwongen en probeerden er alles aan te doen om “el castellano” ver van het Mapuche te houden.

Het Castellano in het Mapuche

Puur omdat het een noodzaak was om Spaans te spreken, om zo meer kans te hebben op een baan en een betere toekomst, werd het Mapuche-volk tweetalig. We hebben het hier dan wel vooral over de Mapuches die naar de stad getrokken zijn. De Mapuches die besloten hadden om op het platteland te blijven verzetten zich nog steeds met hand en tand tegen de Spanjaarden, wat dus inhield dat zij weigerden Spaans te leren en onderling expres het Mapuche bleven spreken (echter wel met een groot risico slachtoffer te worden van geweld en discriminatie). Opvallend is wel dat de ‘gevluchte’ Mapuches dit onderling ook bleven spreken met als groot verschil dat wanneer het ging om bijvoorbeeld werk, rechtspraak enzovoort, er dus overgegaan werd op het Spaans.
Wat echter erg lovenswaardig is, is dat de Mapuches het vooralsnog heel erg goed voor elkaar hebben gekregen om geen invloeden van het Spaans in het Mapuche te laten doordringen op een paar leenwoorden na. Dit omdat enkele nieuwe elementen afkomstig uit de Spaanse wereld gewoonweg niet bestond in de Mapuche cultuur.
In onderstaand schema is goed waar te nemen hoe groot het verschil van het Spaans en het Mapuche tot op de dag van vandaag is.

Nederlands	Spaans	Mapuche
Beneden	abajo	nag
Vishaak	anzuelo	cúlí
Dansen	bailar	púrun
Licht	luz	lighuen
Knie	rodilla	triló
Trommel	tambor	cultrún

Dit alles heeft er natuurlijk wel voor gezorgd dat er geen ontwikkeling is geweest wat betreft een wederzijdse acceptatie van cultuur en identiteit van de Mapuches en niet-Mapuches. De Spaanse taal werd overgenomen, maar voor de rest bleef alles bij het oude.
Belangrijk te vermelden is dat we het hier wel hebben over de ‘oude’ Mapuches. Tegenwoordig gaat het er iets anders aan toe. Nog steeds is het enige contact dat met de Spanjaarden (Chilenen), dit is dus nog een overblijfsel uit het verleden.
Het nu heersende volk van de Mapuches is zich heel goed bewust van het belang van de beheersing van het Spaans. Nog steeds wordt de cultuur en de identiteit van de Mapuches niet geaccepteerd door de Chileense maatschappij. Tegenwoordig komt het regelmatig voor dat ouders hun kinderen bewust geen Mapuche-naam geven en niet de Mapuche-taal aanleren, om hun zo te beschermen tegen latere discriminatie. Er kan hier dus geconcludeerd worden dat het contact, het taalcontact dat de Mapuches noodgedwongen hebben moeten ondergaan, ervoor gezorgd heeft dat het spreken van Mapuche in enorme hoeveelheid is afgenomen. Men durft de eigen taal niet te leren en te spreken, bang om gediscrimineerd te worden. Het taalcontact met het Spaans heeft dus een negatieve werking gehad op het Mapuche en benadrukt dus maar weer eens hoe machtig het Spaans en de Spanjaarden zijn geweest, en dat dát tot op de dag van vandaag nog steeds doorwerkt.

Het Mapuche in het Castellano

De wetenschapper Dr.Rodolfo Lenz, die zich gespecialiseerd heeft in de Mapuches, is er van overtuigd dat er wel degelijk een relatie is tussen het Mapuche en de meest prominente karakteristieken van het Castellano van in dit geval Chili. Zo is volgens hem de specifieke uitspraak van de dubbele ‘r’(in het Castellano als zeer scherp uitgesproken), bijvoorbeeld in perro (resp. hond) en de aspiratie (uitspraak waarbij een klank vergezelt gaat van een hoorbare ademstroom) van de eind ‘s’, die regelmatig in het Spaans (Castellano) voorkomen, afkomstig van het Mapuche. Hij noemt het vulgaire Castellano van Chili dan ook “Spaans met Mapuche klanken”.
Deze uitspraken worden echter door Amado Alonso, die gesteund wordt door andere demografische historici, compleet verworpen. Volgens Alonso is er geen enkele invloed van de Mapuches op het Spaans betreffende de uitspraak en de structuur van de taal. Het enige wat eventueel afgeleid is van het Mapuche zijn bepaalde typische Mapuche-woorden, zoals namen van plaatsen en enkele flora en fauna benamingen. Dat er zo weinig afgeleid is van het Mapuche valt volgens Alonso weer te wijten aan de slechte relatie tussen beide partijen.Er kan dus geconcludeerd worden dat ook de Spanjaarden het liever bij hun eigen taal hielden, puur omdat ze de Mapuche- cultuur (en dus vanzelfsprekend ook de taal) minderwaardig vonden.



Conclusie

Nu we dit weten is het vrij eenvoudig te concluderen dat het Mapuche weinig tot geen taalcontact heeft gehad, wat dus ook niet heeft kunnen leiden tot taalinvloed. Het enige taalcontact wat er is geweest, is dat met de Spanjaarden, die het Castellano bij de Mapuches introduceerde. De Mapuches werden gedwongen de taal van de Spanjaarden te leren om zo discriminatie te voorkomen. Door het spreken van het ‘Castellano’ werden de kansen op de arbeidsmarkt vergroot. De Spanjaarden dachten heel minzaam over het Mapuche-volk en wilden de cultuur, hun identiteit en taal doen verdwijnen. Aan de andere kant hebben de Mapuches enig contact, en dus ook taalcontact, geschuwd. Ze hebben er alles aan gedaan om te voorkomen dat het Castellano kon doordringen in het Mapuche.
Dit taalcontact heeft echter wel een ander gevolg gehad: de Mapuches werden als het ware verplicht Spaans te gaan leren, hun eigen taal werd zo verworpen dat de Mapuches op den duur onderling ook Spaans gingen praten om zo maar van enige discriminatie verschoond te blijven.



Factoren voor taalbehoud/ taalverlies

In dit hoofdstuk zullen de verschillende factoren besproken worden die bijdragen aan taalbehoud dan wel taalverlies. In de voorgaande hoofdstukken zijn een aantal van deze factoren reeds oppervlakkig behandeld. Deze factoren kunnen in hun totaliteit uiteindelijk zelfs leiden tot een totale taalverschuiving of taaldood door opeenvolgende taalverliezen. Het uiteindelijke verdwijnen van een taal hangt in sterke mate af van de attitude van de sprekers, van de waarden die zij aan het gebruik ervan toekennen. Bij gebrek aan taalloyaliteit is ook het Mapuche gedoemd te sterven. Op deze en andersoortige factoren wordt in dit hoofdstuk ingegaan. Op de routes naar taaldood en de geldigheid in de specifieke situatie van de taal van het Mapuche volk, wordt in het volgende hoofdstuk ingegaan. Hier dient echter nog wel opgemerkt te worden dat de term taalverschuiving in dit werkstuk alleen gebruikt wordt om daarmee de verschuiving van het Mapuche naar een andere taal aan te duiden.

De indeling in dit hoofdstuk is gebaseerd op hoofdstuk 2 uit het boek Language Contact van Sarah G. Thomason enerzijds en op het boek Language Death van David Crystal anderzijds. Volgens David Crystal liggen er twee typen oorzaken ten grondslag aan verdwijnende talen, namelijk:

• factoren van fysieke bedreiging;
• factoren van culturele verandering.

Onder de eerste groep vallen de externe factoren die leiden tot desintegratie van een (taal)gemeenschap. Deze groep kan daarom verder onderverdeeld worden in natuurlijke oorzaken (catastrofe, hongersnood, ziekte), economische factoren en politieke factoren. Het tweede type oorzaken houdt verband met de culturele assimilatie in de ‘dominante’ cultuur. Als culturele oorzaken voor taalverlies onderscheidt hij dan ook urbanisatie (de verlokkingen van het ‘consumerism’) en het leren van de dominante taal als paspoort (voor de Mapuche het leren van het Spaans). De volgende stadia, die leiden tot het uiteindelijke verdwijnen van een taal door culturele oorzaken, worden achtereenvolgens doorlopen:

• top-down/ bottom-up druk, zowel op politiek, sociaal als economisch;
• tweetaligheid: talen zijn complementair;
• stigmatisatie, verlies van de oorspronkelijke taal.

De factoren die Sarah G. Thomason identificeert en de indeling die zij hanteert komt in hoofdlijnen overeen met de voorgaande tweedeling van David Crystal. Zij onderscheidt een vijftal factoren, die in het onderstaande overzicht met hun verschillende subfactoren weergegeven worden:

• Economische factoren
  o Modernisering
  o Industrialisering
  o Urbanisatie
  
• Status (van sprekers of van taal)
  o Economische status
  o Sociale status
  o Sociaal-historische status
  o Taalstatus
  
• Demografische factoren
  o Aantal sprekers
  o Gemengde koppels
  o Geografische verspreiding
  o Stad - platteland
  
• Institutionele steun
  o Massamedia
  o Administratie en bestuur
  o Onderwijs
  o Godsdienst
  
• Culturele verschillen/ gelijkenissen

Op het eerste gezicht lijkt deze indeling in belangrijke mate te verschillen van die van David Crystal. Wanneer we de indeling echter aan een nadere analyse onderwerpen, dan blijkt dat de overeenkomsten veel evidenter zijn. Zo kunnen de politieke factoren van David Crystal ondergebracht worden onder de subfactor administratie en bestuur zoals Sarah G. Thomason die onderscheidt. Daarnaast hangen de verschillende factoren (in beide indelingen) vaak nauw met elkaar samen en zijn ze daardoor sterk afhankelijk van elkaar. Sarah G. Thomason ziet bijvoorbeeld urbanisatie hoofdzakelijk als een economisch motief, terwijl David Crystal de mate waarin een bepaalde cultuur zich laat verlokken tot verstedelijking vooral als een culturele oorzaak ziet. Waarschijnlijk kunnen we evenwel stellen dat urbanisatie het gevolg is van zowel economische als culturele factoren. Waar mogelijk zal in de onderstaande uiteenzetting dan ook een link gelegd worden tussen de verschillende factoren/ subfactoren.

In de onderstaande bespreking zullen we uitgaan van de indeling van Thomason en die waar dat noodzakelijk is aanvullen met theorieën van Crystal. Dit vanwege het feit dat haar indeling naar onze mening vollediger en gedetailleerder is.
Een directe behandeling van taaldood door culturele assimilatie ontbreekt evenwel binnen het boek van Thomason, zodat vooral de fasering van Crystal in het volgende hoofdstuk zeer bruikbaar zal blijken te zijn. In het volgende hoofdstuk staat immers de betekenis van de in dit hoofdstuk te bespreken factoren (voor het Mapudungun) centraal.

Economische factoren

De Mapuche bevolking is vooral de laatste decennia bepaald niet gevrijwaard gebleven van economische druk van verschillende in Chili dominante actoren. In het boek van Thomason worden processen van industrialisering en urbanisatie als nadelig voor minderheidstalen in het algemeen aangemerkt. Dit geldt ook zeker voor de situatie van de Mapuche. Sinds de 15e eeuw zijn de Mapuches eigenlijk nooit meer ontkomen aan onderdrukking (politiek en sociaal) en economische uitbuiting van hun grondgebied. Tot ver in de 17e eeuw was Chili nog weinig interessant voor de Europese ’conquistadores’. Alhoewel de Spanjaarden het Chileense grondgebied wel al opdeelden in grote landbouwbedrijven (de zogenaamde ’encomiendas’) die het eigendom waren van grootgrondbezitters. De Mapuche bevolking ontkwam nog aan deze eerste vorm van industrialisering en modernisering. Voor de overige inheemse volkeren betekenden deze veranderingen dat zij het zware werk moesten gaan verrichten voor de Europeanen.
Gedurende de 18e eeuw stijgt het aantal immigranten van Europese afkomst explosief, omdat de economische opgang zich begint te openbaren met de landbouw en veeteelt als veruit belangrijkste peilers. Na de onafhankelijkheidsverklaring in 1818 wordt de ontwikkeling van deze landbouweconomie vanzelfsprekend nog belangrijker. De verovering en exploitatie van het Mapuche territorium waren hierbij voor de Chileense politici en grootgrondbezitters van groot belang, omdat alleen zo aansluiting gevonden kon worden bij de mondiale landbouwexporteconomie. De rest van het verhaal is bekend: de Mapuches werden verslagen en net als de andere inheemse volkeren ondergebracht in reservaten, waar zij in zeer armoedige omstandigheden dienden te leven. Daarnaast volgde er een grote emigratie vanuit Europa naar het zuiden van Chili en begonnen de Europese grootmachten ook te investeren in de industrie en mijnbouw op hun territorium. Als er al economische winsten geboekt werden, dan verdwenen deze grotendeels naar het buitenland. Dit patroon heeft zich eigenlijk tot op heden weten te handhaven, zij het dat het sinds de Tweede Wereldoorlog vooral gaat om de systematische invloed van de Verenigde Staten op de Chileense economie.
Modernisering en industrialisering werden dus aan de Mapuche bevolking opgelegd door achtereenvolgens de Spaanse en Europese kolonisten, de Chileense autoriteiten/ grootgrondbezitters en meer recentelijk door de globale economische grootmachten. Zij hebben hier nooit om gevraagd noch in toegestemd, maar hadden simpelweg geen keuze. De zorgbarende economische ontwikkelingen voor de Mapuche kunnen het best geïllustreerd worden aan de hand van een casestudy van de firma Benetton. Het Italiaanse Benetton heeft namelijk een stuk grond van bijna een miljoen hectare opgekocht in het zuiden van met name Argentinië. De inheemse Mapuches bezitten geen eigendomspapieren van het grondgebied dat zij al sinds mensenheugenis bewonen en bewerken en dreigen daarom van hun land verdreven te worden. Benetton stelt dat de overname van dit grondgebied juist vooruitgang en werk voor de oorspronkelijk bewoners betekent. De verschillende deskundigen zijn het er echter over eens dat het Benetton puur om het eigen economisch voordeel te doen is. Dit is slechts een van de voorbeelden, want met de dag arriveren er meer Europeanen en Noord-Amerikanen (zoals Ted Turner en Charles Lewis) om profijt te trekken van de lage prijzen en van de open economie In Argentinië en Chili. Saillant is het feit dat Benetton in ruil voor het land van de Mapuches het Leleque museum heeft gebouwd, om verslag te doen van de cultuur en geschiedenis van de oorspronkelijke bewoners. Alsof hun cultuur reeds tot de mythische wereld van lang vervlogen tijden behoort!



Uit het bovenstaande onderzoek blijkt dat, zolang de politieke macht zich niet inzet voor het grondgebied en de cultuur van de Mapuches, vrijwel niet ontkomen kan worden aan een assimilatie in de globaliserende maatschappij. De afname/ vervuiling van het leefgebied en de al ingezette culturele desintegratie kunnen uiteindelijk zeer wel leiden tot de ondergang van de inheemse gemeenschappen op het platteland. De Chileense (en ook de Argentijnse) politici geven nog steeds prioriteit aan de economie en hebben daartoe zelfs de ’Corporación Nacional de Desarrollo Indígena’ (CONADI) in het leven geroepen. De CONADI is een instrument dat de ontwikkeling van de inheemse volkeren tot doel heeft. Civilisatie, vooruitgang en integratie in de Chileense samenleving zijn de centrale thema’s binnen dit beleid.



De CONADI dient ook te voorzien in de teruggave van het land van de Mapuches. Zodra het evenwel aankomt op de bescherming van private, commerciële en economische belangen, dan wordt onder andere de Wet voor Inheemse Bevolking (de Ley Indígena) zonder enige moeite opzij gezet. Om de volgende redenen blijft er voor vele Mapuches dan ook weinig anders over dan emigratie naar de stad:

• Het Mapuche grondgebied werd door de overheid tegen lage prijzen aan bosbouwbedrijven verkocht;
• Deze bosbouwbedrijven kweken vooral snelgroeiende boomsoorten, die veel water nodig hebben. Dit heeft tot gevolg dat de akkers (van de Mapuches) steeds onvruchtbaarder worden en de vervuiling steeds ernstigere vormen aanneemt. Bovendien dreigen ook de traditionele gewassen, die gebruikt worden bij rituelen en ceremonies, te verdwijnen;
• Het feit dat de traditionele Mapuche gemeenschappen vandaag de dag vaak geheel ingesloten liggen tussen deze bedrijven, met als gevolg een zeer beperkte leefomgeving en toegankelijkheid van natuurlijke bronnen;
• Daarnaast zijn er de afgelopen jaren veel grote bouwprojecten geïnitieerd op Mapuche grondgebied. In dit verband kunnen onder andere de waterkrachtcentrale in de Bío-Bío rivier en de aanleg van snelwegen genoemd worden.

De bovenstaande oorzaken voor de grote trek naar de steden zijn ontleend aan een rapport van Rodolfo Stevenhagen voor de Verenigde Naties (toegankelijk via mapuche.nl). Hieraan moet naar onze mening nog de factor hoop op economische vooruitgang worden toegevoegd.

Heden ten dage moeten we wel onderscheid maken tussen de urbane en rurale Mapuches. De urbane Mapuches zijn vooral woonachtig in de steden Santiago, Temuco en Concepción. Van de totale Mapuche bevolking in Chili van 604.349 (volkstelling 2002) leven nog slechts ongeveer 235.000 Mapuches in de rurale gemeenschappen. Dit betekent dat hoogstens 39% van de ‘mensen van het land’ nog daadwerkelijk op het platteland woont.
De levenswijze van de urbane Mapuches wijkt in steeds grotere mate af van die van de Mapuches die op het platteland zijn blijven wonen. Door discriminatie en het lage opleidingsniveau bekleden de Mapuches in de stad veelal marginale posities. Zij verkopen in veel gevallen nog producten van familieleden of kennissen die zich op het platteland proberen staande te houden. Met een steeds grotere frequentie hebben zij evenwel geen familieleden meer op het platteland of verliezen zij het contact en/ of de solidariteit met de rurale Mapuches. Het grootste gedeelte van de urbane Mapuches negeert zijn Mapuche identiteit dan ook en probeert zich aan te passen aan de Chileense cultuur. Deze groep verbergt veelal de oorspronkelijke identiteit door kinderen bewust geen Mapuche namen te geven en hen ook de Mapuche taal niet aan te leren. Anna Ensing stelt zelfs dat: ‘Tijdens mijn gesprekken met urbane Mapuches in met name Santiago ben ik dan ook vrijwel geen Mapuches tegen gekomen die het Mapudungun goed beheersten en de weinige mensen die het konden spreken hadden dit niet van hun ouders maar op latere leeftijd geleerd uit eigen interesse’ (haar onderzoek is te raadplegen op http://www.ai.cl/review.php?sid=2371). Deze urbane Mapuches worden de ‘Mapuches ahuincado’ (verchileensde Mapuches) genoemd, omdat ze vrijwel geheel gebroken hebben met de gewoontes en tradities van de Mapuche cultuur.
Aan de andere kant is er ook een groep stedelijke Mapuches die zich sterk verbonden voelt met de rurale Mapuches en trots is op het feit dat zij Mapuche zijn. Zij zijn de Mapuche cultuur en identiteit dan ook trouw gebleven. Zij gebruiken vaak hun Mapuche achternamen en ook zijn zij verantwoordelijk voor het opstarten van de Mapuche-beweging. Deze beweging zet zich in voor het behoud van de identiteit, taal en cultuur.

Ook voor de rurale Mapuches is er evenwel veel veranderd. Uit het onderzoek van Anna Ensing blijkt dat er (onder invloed van de genoemde factoren) ook op het platteland steeds meer sprake is van een desintegratie van de cultuur. Zij heeft 3 gemeenschappen onderzocht, te weten: Ralco Lepoy bij het dorp Ralco en de gemeenschappen van Icalma en Huinca Railao bij het dorp Lautaro. In de gemeenschap van Ralco Lepoy is de Mapuche cultuur nog in zijn meest oorspronkelijke staat terug te vinden. Men draagt hier de traditionele kledij nog, de gehele bevolking spreekt het Mapudungun nog en de Mapuche religie wordt nog steeds door vrijwel de gehele gemeenschap aangehangen. In de gemeenschap van Icalma zijn er al steeds meer jongeren te vinden die het Mapudungun niet beheersen. De traditionele kleding is hier ook verdwenen en andere religieuze stromingen deden hun intrede. De meerderheid van de gemeenschap is de Mapuche religie trouw gebleven, maar ook wonen binnen de gemeenschap evangelische en katholieke Mapuches. In Huinca Railao is de situatie nog drastischer gewijzigd. De oeroude tradities en gewoonten zijn vrijwel geheel verdwenen en er zijn geen kinderen meer te vinden die het Mapudungun spreken of willen spreken.

Status (van sprekers en van de taal)

In de vorige paragraaf is reeds naar voren gekomen dat de Mapuche bevolking van Chili nog immer gemarginaliseerd wordt. Vanuit sociaal-historisch oogpunt is de Mapuche lang beschouwd als een minderwaardig en niet ontwikkeld ras. Dit begon met de komst van de Spanjaarden die de Indianen afspiegelden als wild en barbaars om de onderwerping te kunnen rechtvaardigen. Gedurende de dictatuur van Pinochet werd zelfs het ontstaan van de Mapuches ontkend. De bevolking bestond enkel uit Chilenen volgens dit officiële regeringsstandpunt. Samenvattend kan dus gesteld worden dat de Mapuche geschiedenis en cultuur nooit als wezenlijke onderdelen beschouwd werden van de Chileense identiteit. De Mapuche bevolking deelde het Chileense verlangen van Europeanisering niet en werd daardoor gezien als iets achterlijks en barbaars dat niets met de nationale identiteit te maken had.

Deze situatie lijkt op papier de laatste decennia sterk verbeterd te zijn, met onder andere de invoering van de ‘Ley Indígena’ en de oprichting van het overheidsorgaan CONADI. In de praktijk is dit evenwel geenszins het geval. Het Amerikaanse Ministerie van Buitenlandse Zaken en het State Department stellen dat de sociale status van de Mapuche zich nog steeds kenmerkt door het feit dat zij als inheems volk niet grondwettelijk erkend wordt. Het gevolg hiervan is dat zij tot het armste segment van de samenleving behoren en systematisch gediscrimineerd worden. De mogelijkheid om te participeren in besluitvorming omtrent cultuur, taal, tradities en de verdeling van grondgebied en natuurlijke bronnen wordt hen dan ook nog steeds onthouden.
Hierbij dient wel opgemerkt te worden dat de opkomst van de Mapuche-beweging hier mogelijkerwijs verandering in kan brengen. Het probleem voor deze beweging is echter paradoxaal genoeg ook de sociale status van de Mapuche bevolking. Het beperkte sociale prestige zorgt er bijvoorbeeld voor dat er vrijwel geen advocaten te vinden zijn die de Mapuche willen vertegenwoordigen. Dientengevolge worden de Mapuches veelal als terroristen veroordeeld, ondanks hun legitieme verzet. Over deze beweging zal nader gesproken worden in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk. Uit het vorige hoofdstuk bleek bovendien dat de Mapuches op economisch vlak ook vaak het slachtoffer zijn van hun geringe status en daadkracht. Alle mogelijkheden op economische vooruitgang werden de Mapuches op het platteland ontnomen, omdat zij hun grondgebied en daardoor hun traditionele handelswijzen verloren.

Na de bovenstaande bespreking van de status van de sprekers, is het voor het vervolg van dit werkstuk belangrijk om in te gaan op de taalstatus. In hoofdstuk 3 van haar boek Language Contact behandelt Sarah G. Thomason de verschillende attitudes die kunnen bestaan ten opzichte van meertaligheid. De turbulente ontwikkelingen die zich de afgelopen decennia hebben voltrokken, maken het moeilijk om algemeen geldende conclusies te formuleren. In het vervolg van deze paragraaf gaat het dan ook eerder om tendensen.
De geschiedenis heeft geleerd dat nationale overheden vaak weinig geduld hebben met minderheidstalen. Ook de Chileense overheid ziet het Mapudungun bovenal als een politiek probleem. Het gebruik van het Mapudungun is in strijd met het streven naar nationale eenheid. De oprichting van de CONADI is naar onze mening dan ook een belangrijk instrument om dit streven te verwezenlijken. Als tegenargument voor deze gedachte kan de ‘Ley Indígena’ aangevoerd worden, waarin erkend wordt dat Chili een multi-etnische samenleving is. Uit niets blijkt echter dat men de maatschappij ook als meertalig wenst te aanvaarden. Indien de Chileense autoriteiten evenwel toch willen betogen dat zij opkomen voor het behoud van het Mapudungun, dan is dit allerminst overeenkomstig met hun handelen. Binnen de maatschappij blijkt het spreken van het Mapudungun ook een sociale handicap te zijn. Het sociale prestige van de sprekers van het Mapuche is vaak zo gering, dat zij er mede daardoor niet in slagen om werk te vinden in de steden (ook al zijn ze daarnaast sprekers van het Spaans).
Uit het vorige hoofdstuk over de taalcontactsituaties blijkt wel dat het Mapudungun een taal is waarin geen enkele invloed van met name het Spaans wordt toegestaan. Tot op heden zijn er geen structurele interferentiekenmerken en vrijwel geen lexicale interferentiekenmerken doorgedrongen tot de taal van de Mapuche bevolking. Alleen voor nieuwe concepten werden woorden ontleend aan het Spaans. Dit weerstandvermogen is naar onze mening te verklaren doordat het Mapudungun het meest cruciale onderdeel vormt binnen de etnische identiteit. Deze taal verbindt de verschillende Mapuche gemeenschappen en in het Mapudungun ligt de specifieke cultuur met de rituelen en tradities besloten. Bovendien verbindt de taal het heden met het verleden, doordat de Mapuches herinnerd worden aan hun voorouders en de strijd die zij hebben moeten leveren om deze taal te behouden.
Sinds de komst van de Spanjaarden is de Mapuche bevolking er van doordrongen geraakt dat tweetaligheid een noodzaak voor het dagelijks leven is (zowel op sociaal, economisch als op politiek vlak). Dit geldt natuurlijk in sterkere mate voor de urbane Mapuches. Deze urbane groep voedt echter de kinderen steeds vaker eentalig op in het Spaans, omdat ze alleen zo kunnen ontkomen aan discriminatie en marginalisering. Uit het onderzoek van Anna Ensing blijkt dat ook de rurale Mapuche kinderen in de dorpsscholen steeds vaker in de minderheid zijn en er zodoende alles aan doen om zich aan te passen aan hun Chileense klasgenoten. Als zij het Mapuche al hebben leren spreken, dan zullen zij dit angstvallig verborgen houden. We kunnen dus bijna stellen dat de attitude aan het omslaan is naar eentaligheid als noodzaak voor het dagelijks leven!

Demografische factoren.

Nauw verwant aan de economische factoren zijn de demografische factoren. Onder invloed van de economische druk van de sociaal en economisch dominante actoren is namelijk vooral de laatste decennia een belangrijke verschuiving waar te nemen. De Mapuche bevolking is eigenlijk altijd een inheems volk geweest met een stabiele bevolkingsomvang. In de strijd met de Spanjaarden sneuvelden weliswaar veel Mapuches, maar doordat polygamie de basis vormde van de cultuur bleef het aantal Mapuches toch relatief constant. Tot aan de 19e eeuw woonden ook vrijwel alle Mapuches op het platteland en kwamen zodoende gemengde huwelijken slechts bij hoge uitzondering voor, omdat zij de Spaanse invasies wisten te weerstaan en de Spaanse cultuur op afstand wisten te houden. De enige demografische factor, die reeds sinds de komst van de Spaanse veroveraars, systematisch drastische veranderingen heeft ondergaan is de omvang van het grondgebied. Hierover is op verschillende plaatsen in dit werkstuk al gesproken, maar toch willen wij hier nogmaals benadrukken dat het grondgebied is afgenomen van 31.000.000 hectare in 1541 tot 300.000 hectare in 1994. De Mapuche bevolking bezit op dit moment dus nog geen 1% van het territorium dat zij in 1541 bewoonden.
Aan het eind van de 19e eeuw behaalden de Chileense machthebbers de definitieve overwinning op de Mapuches. De demografische balans is daarna geheel omgeslagen. De Mapuches, die hun naam ontlenen aan het feit dat zij op het platteland wonen, zijn in grote getale naar de stad getrokken. De volgende tabel maakt dit duidelijk zichtbaar:

	Bevolkingsomvang	Percentage van totale Mapuche bevolking
Rurale Mapuches	235.000	39%
Urbane Mapuches	370.000	61%

De bovenstaande tabel toont dus dat voor de Mapuches een culturele assimilatie in de dominante Chileense cultuur steeds dichter bij komt. De lezer dient zich hierbij bovendien te realiseren dat wij ons baseren op tellingen uit 2002. De in de eerste paragraaf besproken economische factoren kunnen inmiddels dus zeer wel geleid hebben tot een grotere trek naar de stad. Over de afname van de bevolkingsomvang is weinig bekend, enerzijds omdat een deel van de Mapuches zijn afkomst verbergt en anderzijds omdat door de vele gemengde koppels in de steden een eenvoudige en eenduidige telling niet meer mogelijk is. Op het platteland wordt nog steeds zoveel mogelijk binnen de gemeenschap gehuwd, maar in de steden is het aantal gemengde huwelijken zonder meer gestegen. Naar de frequentie van deze gemengde huwelijken en de effecten hiervan is (bij ons weten) nog geen onderzoek gedaan. Wel bekend is dat wanneer het gaat om een Chileense partner, dat de kans dan minimaal is dat de kinderen het Mapudungun leren en opgevoed worden met de Mapuche cultuur. Zelfs bij kinderen die geboren worden uit Mapuche huwelijken in de steden is deze kans immers gering.
Een hieruit voortvloeiende en zeer zorgbarende factor is het feit dat een steeds kleiner gedeelte van de totale bevolkingsgroep het Mapudungun beheerst. De oorzaken hiervoor zijn onder andere de afname van de geografische verspreiding van de taal, de grote trek naar de stad en de economische en sociale druk van de Chileense autoriteiten en buitenlandse belanghebbenden. In het UNESCO Red Book of Endangered Languages spreekt men over ongeveer 250.000 sprekers op een totale bevolkingsgroep van 604.349. Dit betekent dat nog slechts ongeveer 41% van de Mapuches de taal van hun voorouders beheerst. Deze afname kan onmogelijk los gezien worden van de veranderde taalstatus in de richting van eentaligheid als noodzaak voor het dagelijks leven, die besproken is in de vorige paragraaf. Ook hier moet tenslotte nog opgemerkt worden dat de schatting van de UNESCO dateert uit 2002. Door de geschetste tendensen kan het aantal sprekers derhalve nog verder afgenomen zijn, maar ook is het mogelijk dat de situatie door de inspanningen van de Mapuche-beweging lichtelijk is verbeterd.

Institutionele steun

Het grootste deel van de Mapuche bevolking woont tegenwoordig in de steden. In enkele gemeenschappen op het platteland zijn tegenwoordig de Mapuches te vinden die nog volgens de oorspronkelijke Mapuche cultuur leven en die de Mapuche taal goed beheersen, toch lijkt ook hier de vaardigheid van het Mapudungun steeds verder af te nemen. Zowel in de steden als op het platteland zijn er namelijk steeds meer jongeren die het Mapudungun niet beheersen of helemaal niet willen spreken. Een belangrijke oorzaak hiervoor is het feit dat het Spaans de dominante taal is in Chili en dat daarom het gehele schoolsysteem op deze taal gestoeld is en vooral ook de studieboeken alleen in Spaanse edities verkrijgbaar zijn. Onderwijs wordt niet gegeven in de Mapuche taal. Daarnaast zijn jongeren (en zeker in de pubertijd) altijd op zoek naar erkenning en willen ze zodoende niet als minderwaardig gezien worden. Dit heeft tot gevolg dat jongeren zowel hun Mapuche afkomst als de Mapuche taal gaan verwaarlozen en liever voor de dominante taal in hun omgeving kiezen om integratieproblemen te vermijden. Dit lijkt een probleem dat zich beperkt tot de urbane Mapuches, maar ook op het platteland vormen de Mapuche kinderen in de dorpsscholen steeds vaker een minderheid ten opzichte van hun Chileense leeftijdsgenoten. Een verdere motivatie voor dit fenomeen (van verschuiving naar het Spaans) is dat wil men een opleiding volgen, een goede baan krijgen en dus een beter leven opbouwen, dat men zich dan wel moet aanpassen aan de dominante taal die gebruikt wordt in het onderwijssysteem.
Volgens de Nederlandse Mapuche Stichting FOLIL is het onderwijs in de gemeenschappen van slechte kwaliteit, waardoor veel Mapuche kinderen analfabeet zijn en geen Mapudungun kunnen lezen of schrijven. Wat het onderwijs nog problematischer maakt is het feit dat het Mapudungun van oorsprong alleen een gesproken taal is. Er is vandaag de dag dan ook nog steeds geen overeenstemming over het te gebruiken alfabet dat het best overeenkomt met de bijzondere fonologie en fonetiek van het Mapudungun. Het is dan ook weinig verwonderlijk dat de Mapuche kinderen vooral zullen leren lezen en schrijven in het Spaans.

Ook de religie kan een grote invloed hebben op het behoud of het verlies van een inheemse taal. Er zijn veel Mapuches die een andere religie hebben aangenomen na hun emigratie naar de stad, maar ook op het platteland is het aantal katholieke en evangelische Mapuches sterk toegenomen. Alleen in bepaalde gemeenschappen worden de religieuze rituelen nog steeds op traditionele wijze uitgevoerd. Terwijl in andere gemeenschappen van verschillende traditionele Mapuche gewoontes (behorend tot de Mapuche religie) weinig meer te merken is of de sporen zelfs geheel uitgewist zijn. Een belangrijke reden voor het verdwijnen van de Mapuche religie is het feit dat de meerderheid van de jongeren niet meer mee wil doen. Ook komen door de komst van missionarissen steeds meer Mapuches in aanraking met de christelijke rituelen die in de gemeenschap georganiseerd worden. Daarnaast kan nog opgemerkt worden dat veel Mapuches (met name in de steden) zich in toenemende mate aanpassen aan de Chileense cultuur en dat dit dus ook zeker een reden is voor het grote aantal bekeringen tot het katholicisme (of protestantisme).
Indien de Mapuches veranderen van religieuze overtuiging, dan gaat hierdoor ook een belangrijk deel van de cultuur en identiteit verloren. Het Katholieke systeem verschilt namelijk sterk van het traditionele systeem van de Mapuche religie. Nog veel relevanter voor dit werkstuk is het feit dat binnen de Katholieke kerk geen Mapudungun wordt gebuikt of gesproken. De Mapuches hebben dan ook geen andere keuze dan het buiten beschouwing laten van het Mapudungun en hun Mapuche identiteit, op het moment zij de oorspronkelijke religie hebben verlaten. Bovendien is de Bijbel alleen in de officiële landstaal het Spaans beschikbaar en bestaat er tot dusverre geen vertaling in het Mapudungun.

Het Mapuche volk en andere Indiaanse volken ontvangen wel steun van de massamedia. In de media worden Indiaanse volken uitgebeeld als mensen die sinds 1492 (de ontdekking van Amerika) alleen maar lijden en strijden. Het zijn vooral de stichtingen die een solidaire houding innemen ten opzichte van verschillende Indiaanse volken. Er bestaan stichtingen die via de massamedia het initiatief nemen om bijvoorbeeld collectes en manifestaties te organiseren met als doel het verlenen van materiële en morele steun aan de Mapuche bevolking.
Belangrijker is evenwel het al dan niet gebruiken van het Mapudungun door de verschillende massamedia. Indien de Massamedia het Mapuche gebruiken, dan geeft dit de taal immers een bepaalde status die in positieve zin zal bijdragen aan de taalattitude van de sprekers. Voor de geschreven massamedia geldt hetzelfde probleem als voor het onderwijs. Doordat er namelijk nog geen standaardalfabet voor het Mapudungun bestaat, is ook het verschijnen van kranten in deze taal niet mogelijk. Bovendien zal er door het analfabetisme in aanvang vrijwel niemand zijn die deze kranten dan ook daadwerkelijk kan lezen. Wel is onlangs het eerste Mapuche radiostation Radio Wallon begonnen met uitzenden in Likan Ray. Volgens Francisco Kaquilpán Lincuante, president van de Corporación de Desarrollo y Comunicación Mapuche Xeg Xeg, moet het radiostation met een uitzendbereik van 200 kilometer een belangrijke rol gaan spelen in het behoud van het Mapudungun voor toekomstige generaties. De voorbereidingen voor het station begonnen 14 jaar geleden al, maar toch is deze wens van vele Mapuches pas zeer recentelijk realiteit geworden. Voor een televisiestation dat zal gaan uitzenden in het Mapudungun bestaan (bij ons weten) echter zelfs nog geen plannen. Ook zijn er geen nationale Tv-zenders die een klein gedeelte van hun zendtijd afstaan of vullen met programma’s of documentaires in de taal van de Mapuche bevolking.



De belangrijkste vorm van institutionele steun is evenwel die van administratie en bestuur. In de vorige paragrafen is reeds aan de orde geweest dat de Mapuches als inheems volk nog steeds niet grondwettelijk erkend worden. Toch lijkt de situatie van de Mapuches op papier de afgelopen decennia aanzienlijk verbeterd te zijn met de oprichting van de volgende instellingen:

• De Ley Indígena dient te voorzien in de teruggave van grondgebied aan de Mapuches en daarnaast wordt erkend dat Chili een multi-etnische samenleving is.
• De CONADI helpt de Mapuches enerzijds om hun recht op grondgebied en water te doen gelden en anderzijds verschaft zij middelen en materialen aan micro-ondernemingen en inheemse organisaties.
• De Comisión Verdad y Nuevo Trato geeft de regering adviezen ten aanzien van de te volgen politieke koers ten opzichte van de Mapuches. Deze commissie streeft onder andere naar participatie van de Mapuches in politieke processen.

In de praktijk komt echter niet zoveel terecht van die verbeteringen. Zodra namelijk de commerciële of economische belangen van onder andere de bosbouwbouwbedrijven in het geding komen, dan wordt zonder enige moeite afgeweken van de hierboven besproken instellingen. In de eerste paragraaf over de economische factoren is dit al besproken: de situatie van de Mapuches is enkel en alleen op papier verbeterd en niet in de praktijk. Er is dan ook veel kritiek op de naleving van deze instellingen en bovendien bestaan zowel de CONADI als de Comisión Verdad y Nuevo Trato voor het grootste gedeelte uit niet-Mapuches.

Culturele verschillen/ gelijkenissen

Door de vele eeuwen van strijd en onderdrukking is een cultuur ontstaan die zich het best laat typeren als een cultuur van weerstand. De Mapuches ontlenen hun (culturele) identiteit in belangrijke mate aan hun moedertaal. Bovendien ligt de informatie over omgangsvormen, rituelen en gewoontes besloten in het Mapudungun. Het is dan ook allerminst verbazingwekkend dat dit weerstandsvermogen vooral zo kenmerkend is voor de houding van de Mapuches ten opzichte van hun moedertaal. De Mapuche bevolking heeft altijd geweigerd het centrale gezag en daarmee de dominante taal te aanvaarden. Uit het vorige hoofdstuk over de taalcontactsituaties is dan ook gebleken dat het Mapudungun vrijwel geheel gevrijwaard is gebleven van de invloed van het Spaans. Naar onze mening is de culturele en linguïstische weerstand zo groot, omdat dit de enige vorm van resistentie is die nog rest voor de Mapuche bevolking. Voor de taal van de Mapuche bevolking geldt dat deze zich in zijn geheel niet openstelt voor de invloed van andere talen en daardoor het aantal interferentiekenmerken dus niet toeneemt, wanneer de druk van de dominante cultuur en taal toeneemt. Hierin is dan ook het belangrijkste verschil tussen het Mapuche en andere minderheidstalen gelegen.
De ontlening aan het Spaans is tot op heden zodoende beperkt gebleven tot een aantal woorden voor onbekende concepten. De Mapuche maatschappij is vandaag de dag wel in grote mate tweetalig. Zij weten echter de strikte scheiding tussen de twee talen te handhaven, zodat geen structurele of lexicale interferentiekenmerken weten door te dringen tot het Mapuche. De tweetaligheid van de Mapuches heeft evenwel wel degelijk negatieve gevolgen voor het Mapudungun, zoals gebleken is uit de vorige paragrafen. De taalattitude van de huidige generatie volwassen Mapuches lijkt om te slaan naar een houding van Spaans als noodzaak voor het dagelijks leven. Deze generatie wil hun kinderen eenzelfde discriminatie en marginalisering besparen en kiest derhalve voor een eentalige opvoeding in het Spaans. Voor de urbane Mapuches is een tweetalige opvoeding tegenwoordig hoogst uitzonderlijk, terwijl ook op het platteland steeds meer Mapuche kinderen eentaligheid prefereren.
Enerzijds neemt het Mapudungun dus een uitzonderlijke positie in onder de minderheidstalen doordat invloeden uit het Spaans bewust en resoluut verworpen worden, maar anderzijds resulteert dit bij een veranderende taalattitude in totale taalverschuiving naar het Spaans en wordt de taal dus nog wel degelijk met uitsterven bedreigd (net als vele minderheidstalen). Een scenario waarbij het Mapuche geleidelijk aan meer op het Spaans gaat lijken is immers onmogelijk!

In Latijns-Amerika is vooral de laatste decennia een diepe interesse ontstaan in de oorspronkelijke bewoners en culturen van het continent. Langzaamaan is de gedachte ontstaan dat deze culturen het bestuderen waard zijn. Het Indiaanse anderszijn wordt geïdealiseerd en is plotseling iets om trots op te zijn. Ook ontstond de pro-indiaanse indigenismo-stroming in de literatuur, omdat ook de stem van inheemse volkeren gehoord dient te worden.
Deze ontwikkelingen zijn ook deels doorgedrongen tot de Mapuches in Chili. De tweede cultuurspecifieke factor die wij in dit hoofdstuk willen bespreken is daarom de opkomst van de Mapuche-beweging. De eerste organisaties, die politieke strategieën gingen creëren om de situatie van het Mapuche volk te verbeteren en inspraak in de staat te verwerven, ontstonden in de 20e eeuw. Om de eigen politieke positie te kunnen verbeteren, ontstond voor deze organisaties in de jaren 60 de noodzaak om samen te gaan met linkse Chileense politieke partijen. De linkse partijen stonden net als de Mapuches landhervormingen voor, maar zij verwierpen de gedachte om deze grond te gebruiken voor de uitoefening van een andere cultuur met een andere taal. Met de instelling van de dictatuur in 1973 veranderde evenwel alles. In die tijd ontstond er een zeer homogene beweging, die zich ondanks het verbod op organisatievorming verzette tegen de onderdrukking en het afschaffen van het collectieve bezit. Met het begin van de democratische regering in 1989 werden ook verschillende instellingen doorgevoerd (de Ley Indígena, de CONADI en de Comisión Verdad y Nuevo Trato) met als doel het verbeteren van de situatie voor de inheemse volkeren. De Mapuche-beweging leek hiermee zijn bestaansgrond te verliezen, maar al snel bleek dat het ging om een schijnvertoning van de regering (zoals wel blijkt uit de voorgaande paragrafen). Een nieuw type organisatie dat zich als nooit tevoren ging conformeren aan het wereldbeeld van de Mapuches ontstond. Anna Ensing heeft onderzoek gedaan naar deze huidige Mapuche organisaties, die naar haar mening op 4 verschillende manieren ontstaan kunnen zijn. Deze ontstaansvormen met een korte uitweiding zullen hieronder besproken worden:

• Bijeenkomsten in de steden van Mapuches die vanuit het platteland naar de stad zijn geëmigreerd. De Mapuches zijn veelal woonachtig in armoedige wijken en bevinden zich dikwijls in hetzelfde schuitje, zodat zij zich haast wel moeten verenigen. Vooral vrouwen spelen een belangrijke rol bij deze bijeenkomsten, omdat zij veelal een sterkere binding hebben met de Mapuche cultuur.
• De professionelen. Dit zijn gestudeerde Mapuches en ook niet Mapuches in de steden (die vanuit hun achtergrond, solidariteit of interesse) hun aandacht richten op de taal, geschiedenis of problematiek van de Mapuches. Zij bundelen hun krachten om de situatie van de Mapuches te verbeteren.
• Stedelijke Mapuches met contacten op het platteland. Tot deze groep behoort het grootste gedeelte van de organisaties. De organisatieleden hebben vaak nog familieleden op het platteland en zij streven er derhalve naar om bovenal de situatie van de rurale Mapuches te verbeteren.
• Organisaties die ontstaan zijn op het platteland. Deze groep bestaat vooral uit Mapuches die handelen vanuit persoonlijk belang.

De verschillende organisaties streven niet allemaal dezelfde doelen na, maar toch kan er zeker niet gesproken worden van een heterogene beweging. De primaire doelstelling van alle Mapuches organisaties is naar onze mening namelijk het verbeteren van de situatie van de Mapuches.



Hierbinnen leggen de organisaties die behoren tot de Mapuche beweging dan verschillende accenten. De eisen van de Mapuche beweging zijn in het algemeen een combinatie van culturele, economische en politieke doelen. Voor dit werkstuk zijn vooral de culturele doelen van belang en dan met name de verscheidene organisaties die zich specifiek inzetten voor het behouden en bevorderen van de Mapuche cultuur. Belangrijk hierbij is dat deze organisaties zichzelf ook vaak tot doel gesteld hebben om Mapuches die van het platteland naar de stad emigreren hun moedertaal niet te laten verliezen. Kanttekening hierbij is wel dat niet alle organisaties zich inzetten voor culturele doelen en dat de culturele doelen bovendien vaak alleen nagestreefd worden binnen de organisaties. De belangrijkste hedendaagse Mapuche organisaties zijn in het onderstaande overzicht weergegeven. Dit overzicht is wederom ontleend aan het onderzoek van Anna Ensing.

1. Ad malen (Santiago)
2. Agrupación de Mujeres Mapuche (Santiago)
3. Aukiñko Zomo (Temuco)
4. Casa de la Mujer (Temuco)
5. Centro de Estudio de Derecho Indiano (Temuco)
6. Centro Mapuche de Estudio y Acción (Santiago)
7. Centro de Estudios y Documentación Mapuche Liwen (Temuco)
8. Consejo de Todas las Tierras (Temuco)
9. Coordinadora Arauco Malleco (Arauco, Malleco)
10. Identidad Lafkenche de Arauco (Arauco)
11. Kona Pewman (Temuco)
12. Lelfünche (Santiago)
13. Mapu Domucho Newen (Ralco)
14. Meli Wixan Mapu (Santiago)
15. Xeg Xeg (Temuco)

Deze organisaties beperken zich vandaag de dag niet meer alleen tot het zoeken naar vreedzame politieke oplossingen. Steeds vaker bereiken ons berichten van demonstraties, hongerstakingen, blokkades, bezettingen en zelfs brandstichting of sabotage. De regering treedt evenwel streng op tegen deze activisten door ze vaak ten onrechte te veroordelen volgens de antiterrorismewet.

Mapuche: op weg naar taaldood?

In dit hoofdstuk staat de beantwoording van de hoofdvraag van ons onderzoek centraal, namelijk of taaldood al dan niet dreigt voor het Mapuche/ Mapudungun. Onze hypothese, die verwoord is in de inleiding, was dat de situatie waarin het Mapuche zich bevindt als veel bedreigender moet worden ervaren dan de voorstelling die de UNESCO hiervan geeft. Aan de hand van onze bevindingen uit met name het vorige hoofdstuk kan in dit hoofdstuk getoetst worden of dit vermoeden juist was. In het vorige hoofdstuk is weliswaar al enigszins duidelijk geworden in welke richting ons onderzoek zich zal gaan ontwikkelen, toch willen wij hier ter motivatie de verschillende factoren noemen die naar onze mening zullen bijdragen aan het behoud dan wel het verlies van het Mapudungun.

Er zijn verscheidene factoren besproken die een voortbestaan van het Mapudungun kunnen veilig stellen. Vooral de cultuurspecifieke factoren spelen (door hun intensiteit) in dit verband een cruciale rol. Hieronder zijn de verschillende factoren die een positieve invloed hebben op het behoud van het Mapuche weergegeven:

• het Mapudungun vormt het meest cruciale onderdeel binnen de etnische identiteit;
• de oprichting van het eerste Mapuche radio station;
• de oprichting en invoering van de instellingen CONADI en Comisión Verdad y Nuevo Trato en de invoering van de Ley Indígena ten behoeve van de Indiaanse volkeren van Chili;
• de grote mate van weerstand die zo kenmerkend is voor het Mapudungun. De taal van de Mapuche bevolking stelt zich in het geheel niet open voor de invloed van andere talen. Het aantal interferentiekenmerken zal geenszins toenemen, op het moment dat de druk van de Chileense cultuur en het Spaans toeneemt;
• de opkomst van de Mapuche beweging, die het behoud van de taal van de Mapuches als een van de primaire doelstellingen nastreeft.

Het zwaartepunt blijkt evenwel toch te liggen bij de factoren die een eventueel uitsterven van de door ons onderzochte inheemse taal tot gevolg kunnen hebben. Vooral de economische, institutionele en de aan status gerelateerde factoren hebben de afgelopen decennia al geleid tot drastische veranderingen in de situatie van de taal van het Mapuche volk. De factoren met een negatieve invloed op het behoud van het Mapudungun zijn:

• de globalisatie-ideologie en het modernisatieconcept van de Chileense overheid;
• de economische druk van globale economische grootmachten;
• de grote afname en toenemende vervuiling van het grondgebied van de Mapuches;
• de grote emigratie vanuit het platteland naar de steden door de Mapuches;
• de marginalisering, verpaupering en discriminatie van de sprekers;
• een sterke afname van het aantal sprekers gedurende de laatste decennia (kinderen leren de taal niet meer of willen deze niet meer leren door een combinatie van factoren);
• een stijging van het aantal gemengde koppels (Chileens-Mapuche);
• het Mapudungun wordt niet erkend als officiële taal;
• het gehele schoolsysteem is gestoeld op het Spaans. Het onderwijs in de gemeenschappen is bovendien van slechte kwaliteit en er is nog steeds geen standaardalfabet voor het leren lezen en schrijven in het Mapuche;
• het aantal bekeringen tot met name het katholicisme is sterk toegenomen. Binnen de kerk wordt ook niet in het Mapudungun gepreekt of gesproken;
• het ontbreken van kranten en televisieprogramma’s in de inheemse taal;
• de culturele desintegratie in de steden, maar ook op het platteland (de afstand tussen de gemeenschappen wordt groter doordat steeds meer bedrijven zich vestigen op hun grondgebied);
• het feit dat door een combinatie van alle voorgaande factoren de taalattitude lijkt om te slaan naar eentaligheid in het Spaans als noodzaak voor het dagelijks leven (in plaats van tweetaligheid).

Het feit dat er meer factoren met een negatief effect benoemd kunnen worden, betekent evenwel niet dat we zonder meer mogen aannemen dat het Mapuche afstevent op een taaldood. De factoren verschillen namelijk qua belangrijkheid, veranderlijkheid en beïnvloedbaarheid.
Vooral van groot belang zijn in deze context de verschillende instellingen die de afgelopen jaren door de Chileense overheid in het leven zijn geroepen. In theorie kunnen deze instellingen (CONADI, Comisión Verdad y Nuevo Trato, Ley Indígena) van een dergelijk groot belang zijn dat zij op zichzelf een voortbestaan van het Mapudungun kunnen bewerkstelligen. Ware het niet dat deze overheidsorganen zich vooral richten op het verbeteren van de economische situatie van de Mapuches, wat vaak weer haaks staat op het behoud van het Mapuche. In hoofdstuk 5 is reeds besproken dat de Mapuches als gevolg van economische ontwikkeling vrijwel niet kunnen ontkomen aan culturele en linguïstische assimilatie. Bovendien blijkt in realiteit alleen op papier de situatie verbeterd te zijn. De Mapuches worden (ondanks de wetten en instellingen) nog steeds systematisch gepasseerd, wanneer de private, commerciële en economische belangen van voor de regering belangrijkere partijen in het geding komen.
En zo kunnen eigenlijk alle factoren met een positieve invloed ontkracht worden. Welke invloed kan één radiostation hebben, als er verder geen televisieprogramma’s en kranten verschijnen in het Mapuche. Bovendien moet getwijfeld worden aan het feit of alle huishoudens wel beschikken over een radio. Het is waar dat de organisaties die zich inzetten voor de Mapuches een belangrijke rol kunnen spelen bij het behoud van hun moedertaal. Hier geldt evenwel dat niet alle organisaties de prioriteit geven aan culturele doelen (vaak zijn de economische en politieke doelstellingen belangrijker) en dat zij zich veelal richten op bij de organisatie aangesloten Mapuches.
Het feit dat de taalattitude lijkt om te slaan is evenwel de factor die naar onze mening alle positieve factoren ondermijnt. Dit omslaan van de taalattitude lijkt strijdig te zijn met het feit dat de taal een cruciaal onderdeel binnen de etnische identiteit vormt en dat het Mapudungun alle invloeden van andere talen weet te weerstaan. Uit de volgende paragraaf zal echter blijken dat dit niet het geval is.

De route naar taaldood: no loss of structure, not much borrowing

Ondanks het feit dat het Mapudungun een van de meest onderzochte Zuid-Amerikaanse inheemse talen is en dat de taal door de UNESCO ‘slechts’ wordt aangemerkt als potentieel bedreigd, bestaat naar onze mening toch een reële en aanzienlijk dreiging van taaldood. Alle factoren die een bedreiging vormen voor het Mapuche zijn namelijk te relateren aan de steeds verder voortschrijdende culturele assimilatie in de dominante cultuur. David Crystal stelt dat culturele assimilatie verder onder te verdelen is in twee typen oorzaken, namelijk urbanisatie en het leren van de dominante taal als paspoort. Wanneer we de bovenstaande factoren (die het verdwijnen van het Mapudungun tot gevolg kunnen hebben) aan een nadere analyse onderwerpen, dan kunnen we concluderen dat ze eigenlijk allemaal tot een (of beide) van deze categorieën gerekend kunnen worden, dan wel als oorzaak dan wel als gevolg. De sterke afname van het aantal sprekers is bijvoorbeeld een gevolg van zowel de grote mate van verstedelijking als van het feit dat men de dominante taal steeds vaker gaat leren om de eigen positie in de maatschappij te verbeteren. Een van de belangrijkste oorzaken van de urbanisatie is de economische druk die systematisch uitgeoefend wordt op de Mapuche bevolking, terwijl bijvoorbeeld de marginalisering en discriminatie van de sprekers van het Mapuche een reden is voor het leren van het Spaans als paspoort.

Ook blijkt dat de stadia, die David Crystal onderscheidt, schrikbarend veel overeenkomsten vertonen met de weg die het Mapuche tot op heden volgt. Hieronder zullen deze stadia daarom tot in detail besproken worden.

Stadium 1: top-down/ bottom-up druk
Vooral de laatste eeuw is de top-down druk van met name de Chileense autoriteiten en wereldwijd opererende bedrijven sterk toegenomen. Daarnaast is er ook de druk van de Chileense bevolking zelf, die door middel van systematische discriminatie ten opzichte van de Mapuches een belangrijk aandeel heeft in de sociale druk die hen wordt opgelegd. Ten slotte is er ook nog de cruciale druk van binnenuit. Om economische vooruitgang te boeken is het spreken van het Spaans noodzakelijk. Dit drong in toenemende mate door tot de Mapuche bevolking en dan in het bijzonder tot de jongere generatie. De politieke, sociale en economische druk van bovenaf en van onderuit leidde er derhalve toe dat de Mapuches tot het inzicht kwamen dat het leren van het Spaans onontbeerlijk en onvermijdelijk was.

Stadium 2: tweetaligheid
In de loop der tijd veranderde de Mapuche bevolking dan ook van een eentalig in een tweetalig volk. Tweetaligheid werd de norm en eentalige Mapudungun sprekers waren en zijn nog steeds uitzonderlijk. De Mapuche bevolking is in dit stadium tweetalig, terwijl de Chileense maatschappij in hoofdzaak eentalig is. Een situatie die volgens Joshua A. Fishman benoemd dient te worden als tweetaligheid zonder dat er sprake is van diglossie. In hoofdstuk 6 (p. 137) merkt Sarah G. Thomason in deze context op dat vloeiende sprekers de minderheidstaal alleen nog zullen spreken met andere vloeiende sprekers. Terwijl zij tegen alle resterende individuen en in alle verdere domeinen de dominante taal zullen gebruiken. Het Mapudungun is door de vele eeuwen van onderdrukking een taal geworden waarin code-switching door de sprekers als sociaal onaanvaardbaar wordt ervaren. In het vorige hoofdstuk is immers reeds beschreven dat de Mapuches er tot op heden in geslaagd zijn om de twee talen strikt gescheiden te houden. De enige mogelijkheid voor het gebruiken van het Spaans en het Mapuche is dan ook code alternation. De sprekers van het Mapuche maken hun keuze voor een bepaalde taal afhankelijk van de omgeving en gesprekspartner. De Mapuches gebruiken dus wel twee talen, maar zij zullen niet wisselen van taal binnen hetzelfde gesprek. In dit stadium zijn de beide talen dus nog complementair.

Stadium 3: stigmatisatie, verlies van de taal
In hoofdstuk 6 van het boek Language Contact geeft Thomason aan dat code alternation een belangrijke rol kan spelen bij het verdwijnen van een taal, omdat vloeiende sprekers van bijvoorbeeld het Mapudungun de taal alleen nog maar zullen gebruiken in conversaties met andere vloeiende sprekers. Hiermee is dan ook direct het probleem geschetst dat deze taal vandaag de dag in grote mate bedreigt. Veel ouders en ook de kinderen zelf zien de noodzaak van een beheersing van het Mapuche niet langer. Deze beslissing is veelal te verklaren door de aanhoudende culturele, economische en sociale druk die wordt uitgeoefend op de sprekers. Door de assimilatie in de Chileense cultuur ziet men de voordelen van het leren en doorgeven van het Mapudungun niet meer. Daarnaast wordt de Mapuche bevolking door de marginalisering, verpaupering en discriminatie ook steeds meer richting eentaligheid gedreven. Deze stigmatisatie veroorzaakt vooral bij de urbane maar ook in toenemende mate bij de rurale Mapuches een gevoel van moedeloosheid en kansarmheid. Als gevolg hiervan is de taalattitude naar onze mening dan ook omgeslagen van tweetaligheid naar eentaligheid als noodzaak voor het dagelijks leven. Ondanks dat de Mapuches steeds meer opgaan in de Chileense samenleving, differentiëren zij zich hiervan doordat zij veelal het Mapuche nog spreken met elkaar. Het gebruik van deze taal maakt stigmatisatie dus mogelijk. Het is dan ook weinig verwonderlijk dat de jongeren het Mapuche steeds vaker in zijn geheel niet meer kunnen of willen spreken. Uit deze uiteenzetting blijkt wel dat het Mapuche zich ergens in dit stadium bevindt en dat de dreiging in feite dus zeer groot is. Alleen in enkele gemeenschappen op het platteland wordt het Mapudungun immers nog van moeder op kind overgebracht.

Het Mapudungun behoort tot de talen die generalisaties binnen de taalkunde eigenlijk onmogelijk maken. Sarah G. Thomason spreekt in haar boek ook veelvuldig over deze onmogelijkheden. Zij stelt dat de attitude van sprekers vaak de alles ondermijnende factor is. In het vorige hoofdstuk is namelijk reeds uiteengezet dat bij de Mapuches (door de voortdurende onderdrukking en uitbuiting) een uitzonderlijke houding is ontstaan die de invloed uit het Spaans geheel blokkeert. Er is bij ons weten nog geen onderzoek gedaan naar de vraag of dit een bewust of onbewust proces is. Naar onze mening is het afwijzen van oppervlakkige verschijnselen (zoals leenwoorden) veelal bewust, terwijl de weerstand ten opzichte van met name structurele verschijnselen onbewust plaatsvindt. Dit onbewuste is dan weer te verklaren door een sterke verankering in de cultuur.
Thomason stelt in haar boek in hoofdstuk 6 dat een grotere tweetaligheid over het algemeen gepaard gaat met meer interferentie. Uit het voorgaande blijkt dat de ontlening uit het Spaans evenwel zeker niet zal toenemen bij meer tweetaligheid. We moeten hierbij echter niet uit het oog verliezen dat naast ontlening (borrowing) ook interferentie door verschuiving (shift-induced interference) als een vorm van interferentie beschouwd dient te worden. Door de culturele assimilatie lijkt er namelijk wel een totale taalverschuiving van het Mapuche naar het Spaans te gaan plaatsvinden. Het resultaat van de houding van weerstand is zodoende dus dat de taal geheel verlaten wordt.

Uit de bespreking van de verschillende stadia van culturele assimilatie is reeds gebleken dat er een reële en niet te onderschatten dreiging van taaldood is ontstaan. Daarom willen wij hier terugkomen op de routes naar taaldood die in de inleiding al van een definitie voorzien zijn. De weg naar taaldood die van toepassing is op het Mapudungun is die waarbij er geen verlies van structuur en vrijwel geen ontlening is. Door de specifieke weerstandbiedende houding van de Mapuches ten opzichte van materiaal uit andere talen, is taaldood door middel van taalerosie en grammaticale vervanging namelijk onmogelijk. Bij taalerosie en bij grammaticale vervanging staat immers respectievelijk het verlies en de vervanging van linguïstisch materiaal centraal.
Het Mapudungun daarentegen is tot op heden geheel gevrijwaard gebleven van structurele interferentiekenmerken en ook vrijwel geheel van lexicale interferentiekenmerken. Maar ondanks de onveranderlijkheid van de taal dreigt wel degelijk een taaldood, omdat de sprekers de taal in de steek dreigen te laten.
De weg naar taaldood volgens het principe van no loss of structure, not much borrowing is reeds ingeslagen. Volgens Thomason is deze weg naar taaldood verder onder te verdelen in twee categorieën. Aan de ene kant is er de abrupte weg die kan leiden tot taaldood. Bij vulkaanuitbarstingen, massamoorden, maar ook bij een zeer abrupte taalverschuiving is er namelijk geen tijd voor talen om verandering te ondergaan. Het Mapudungun behoort evenwel tot de tweede categorie. Deze tweede categorie kan naar onze mening aangeduid worden als de weg der geleidelijkheid. Thomason stelt dat tot deze categorie de talen behoren die voldoende tijd hebben om substantiële veranderingen te ondergaan, maar dit toch niet doen. Het feit dat Thomason deze weg der geleidelijkheid erkent maakt haar uiteenzetting uniek en haar boek waarschijnlijk tot een van de enige bruikbare boeken bij het beantwoorden van onze hoofdvraag. De algemene veronderstelling is namelijk in veel gevallen nog steeds dat taaldood zonder taalverandering niet bestaat. Thomason citeert ter verdediging van deze weg naar taaldood een observatie van Nancy Dorian die stelt dat het Gaelic van Oost Sutherland zal sterven ‘with its morphological boots on’. Een soortgelijk scenario dreigt ook voor het Mapudungun.
Over de vraag waarom deze talen dan geen verandering ondergaan (ondanks dat daar voldoende tijd voor is), tast Thomason evenwel nog in het duister. Zij stelt dat de attitudes van de sprekers hierbij wel eens een belangrijke rol zouden kunnen spelen. Uit ons onderzoek blijkt dat dit inderdaad het geval is. De houding van de Mapuches ten opzichte van andere talen is in dit verband allesbepalend. Een diepgaander onderzoek van het Mapuche kan naar onze mening dan ook in belangrijke mate bijdragen aan de theorievorming rondom talen die afstevenen op taaldood maar daarbij toch niet veranderen. In het geval van het Mapuche dus omdat in de cultuur besloten ligt dat weerstand geboden moet worden tegen taalverandering door taalcontact.

De weg der geleidelijkheid betekent echter niet dat het nog wel even kan duren voordat de situatie daadwerkelijk bedreigend wordt. Wij willen hier nogmaals benadrukken dat het voortbestaan van het Mapudungun op dit moment ernstig bedreigd wordt. Mits er niets verandert aan de situatie waarin de taal van het Mapuche volk zich bevindt, dan zal de taal naar onze mening binnen twee generaties uitsterven. Alleen op het platteland zijn er vandaag de dag nog enkele kinderen die het Mapudungun als moedertaal geleerd hebben van hun traditionele ouders. Er zal op korte termijn dan ook een situatie ontstaan waarbij het Mapuche vrijwel alleen nog maar sprekers van middelbare leeftijd heeft. Op het moment dat de mensen die behoren tot deze groep zullen sterven, dan zal met hen ook de taal verloren gaan. Net als voor de dreigende taaldood van het Montana Salish kan voor het Mapudungun dus beter gesproken worden van ‘jumbo-sized boots’ (zoals Thomason beargumenteerd in hoofdstuk 9, p. 236).
Ter illustratie van het fenomeen taaldood en het tempo waarin dit kan plaatsvinden, hebben wij hieronder een aantal grafieken toegevoegd die afkomstig zijn uit het wekelijkse tijdschrift Nature.



A= Scottish Gaelic in Sutherland, Scotland; B= Quechua in Huanuco, Peru; C= Welsh in Monmouthshire, Wales; D= Welsh in all of Wales. X(0) is het geschatte moment van taaldood op basis van het uitgevoerde onderzoek.

Vooral grafiek B schetst naar onze mening in grote lijnen de weg die ook door het Mapudungun bewandeld wordt (niet toevallig gaat het hier ook om een inheemse taal die gesproken wordt in Latijns-Amerika). Het Mapudungun bevindt zich op dit moment in de cruciale periode waarin taaldood nog afgewend kan worden. Daarom zullen in hoofdstuk 8 onze aanbevelingen besproken worden.

Gevolgen van taaldood van het Mapuche.

Taaldood of het verdwijnen van talen is een onderwerp waar vele linguïsten over de hele wereld zich mee bezighouden. Het Mapuche is een voorbeeld van de vele Indiaanse talen die dreigen uit te sterven. Wij zijn het er over eens dat als er geen poging wordt gedaan om deze bijzondere Indiaanse taal te beschermen en te behouden, dat deze dan na een paar generaties voorgoed zal verdwijnen.

Wat zijn de verschillende redenen die leiden tot het verdwijnen van een taal en wat zijn de gevolgen ervan?
Door vele linguïsten wordt taaldood als een dramatisch verschijnsel beschouwd. Vandaag de dag dreigen er ongeveer 50-90% van de verschillende talen die in de wereld gesproken worden te verdwijnen. Een belangrijke oorzaak hiervan is het Engels dat als een lingua franca (communicatietaal) door mensen uit verschillende landen voor bepaalde doeleinden gebruikt wordt.
De belangrijkste oorzaken voor het verdwijnen van de verschillende talen in deze wereld zijn ten eerste het verdwijnen van de sprekers van verschillende inheemse talen door bijvoorbeeld natuurrampen, zoals vulkaanuitbarstingen en aardbevingen. Ten tweede het uitroeien van de verschillende volken door massamoorden, slavenhandel, oorlogen en hongersnood. Een derde oorzaak is verwant aan de globaliseringtheorie, het gaat er hierbij om dat een bepaalde taal als wereldtaal de overhand krijgt en een taal wordt die mensen over de hele wereld, of binnen een bepaald gebied kunnen gebruiken om te communiceren met anderen. Een ander niet te voorkomen verschijnsel is de politieke druk (vaak zelfs meer onderdrukking) die er bestaat van een dominante taal op een minderheidstaal. Vanaf de komst van de Europeanen tot op de dag van vandaag zijn er nog steeds minderheidsgroepen die weigeren om hun kinderen een bepaalde inheemse taal te leren, omdat deze taal voor de kinderen een drempel kan betekenen voor sociale en economische vooruitgang. Een reden hiervoor is dat de overheersende taal vaak de taal van de politiek en het onderwijs is.

Er zijn verschillende redenen die leiden tot het verdwijnen van het Mapuche. De belangrijkste oorzaak voor het verdwijnen van de Mapuche-taal is dat er steeds minder sprekers zijn die deze inheemse taal spreken. Spaans is de officiële communicatietaal in Chili. Degenen die het Mapuche spreken worden dus door de dominante taal onder druk gezet en voelen dat ze geen andere keus hebben dan voor de dominante taal te kiezen, als ze integratieproblemen willen voorkomen, geschoold willen worden en een goede baan willen vinden. Een veel voorkomend verschijnsel in Chili is dat er veel ouders zijn die weigeren om hun kinderen het Mapuche te leren. Als het Mapudungun wel gesproken wordt dan wordt het alleen thuis of onderling gesproken.

In dit hoofdstuk staan de gevolgen van taaldood centraal. Alle gevolgen zullen puntsgewijs besproken worden.
Bij het verliezen van een taal gaat het niet alleen om het verdwijnen van een taal, maar voornamelijk om het verdwijnen van een communicatiemiddel voor een moedertaalspreker van de desbetreffende taal. De spreker is niet meer in staat om zijn emoties, gevoelens en ideeën in zijn eigen taal uit te drukken, in de eigen taal is het immers makkelijker om abstracte kennis te verwerven.
Het verdwijnen van het Mapuche is in de ogen van de Mapuche stam een ernstig probleem. Het Mapudungun is voor de Mapuche niet zomaar een taal, het is hun moedertaal, de taal waarin ze zich beter kunnen uitdrukken. Het Mapuche is essentieel voor de Mapuche cultuur en identiteit. Het verdwijnen van het Mapuche betekent voor de Mapuche dus vooral het verdwijnen van de taal die behoort tot hun cultuur; de taal waarin ze in staat zijn om hun emoties, gevoelens en ideeën uit te drukken. Met het verdwijnen van het Mapuche verliezen ze ook een groot deel van hun cultuur, hun Mapuche-identiteitsgevoel en karakter.
Het Mapudungun is een bijzondere en unieke taal die niet mag verdwijnen, omdat de taal veel kan bijdragen aan het culturele erfgoed van Chili en Latijns-Amerika. Als de Mapuche-taal verdwijnt, betekent dit een groot en onherstelbaar verlies niet alleen voor het Mapuche-volk maar ook voor Chili. Het Mapuche en de cultuur zijn één van de weinige “schatten” die over zijn gebleven in zowel Chili als Latijns-Amerika. Met het verdwijnen van het Mapuche verdwijnen ook de verschillende kenmerken die deze taal uniek maken, zoals gedichten en liederen die veel informatie en betekenis hebben. Het verdwijnen van vooral de orale geschiedenis, mythes, kosmologie en tradities is een ernstig probleem, omdat hiermee de meest waardevolle kenmerken en wijsheden van de Mapuche cultuur verloren zullen gaan.

Het Mapuche dreigt uit te sterven door gebrek aan overdracht aan jongere generaties. Als het Mapuche steeds minder gesproken wordt, dan zullen veel kenmerken van deze unieke taal met de tijd verloren gaan.
Niet verwonderlijk is het feit dat bij het verloren gaan van een bepaalde taal ook voor een groot deel de verschillende kenmerken, die een taal uniek maken, verdwijnen. Doordat de taal niet meer gesproken wordt, worden een aantal taalspecifieke zaken zoals begroetingen, aanspreekvormen, retorische regels en stijlfiguren niet meer gebruikt.
Daarnaast dient gedacht te worden aan het verdwijnen van de orale geschiedenis, liederen, gedichten en toverkunst.
Dit soort kenmerken dragen enerzijds bij aan het culturele erfgoed van de mens en anderzijds aan het unieke van taal in het algemeen.
Bij taaldood verandert ook het identiteitsgevoel in belangrijke mate. De spreker van een taal kan zich immers identificeren met die taal die behoort tot zijn cultuur en die een bepaalde vorming geeft aan zijn eigen karakter. Bij het verdwijnen van een taal verdwijnt ook het lexicon dat vaak in de orale traditie voorkomt. Hierdoor worden bepaalde verhalen/ mythes niet overgedragen en zullen de wijsheden en alle belangrijke informatie over de Mapuche, die in deze verhalen verscholen liggen, verloren gaan.

Voor vele linguïsten is het verdwijnen van het Mapuche een dramatisch verschijnsel en een ernstig probleem.
Linguïsten en andere onderzoekers zoals antropologen, biologen, letterkundigen en historici zijn het er allemaal over eens dat er spoedig iets gedaan moet worden om deze bijzondere Indiaanse taal te beschermen en te behouden, want anders zal het Mapuche binnen enkele generaties voorgoed verdwijnen. Het verdwijnen van het Mapuche betekent voor hen het verliezen van de unieke bron van kennis, ervaring en opvattingen van de Mapuche. Voor historici zou de bron van informatie over verschillende schriftloze volken verloren gaan.
Voor linguïsten vormen talen de primaire data voor theorievorming.
De taal zelf kan gezien worden als ‘de grote drager’ van de cultuur, maar dat wil niet zeggen dat met het verdwijnen van een taal de cultuur ook zal verdwijnen. Er zijn veel culturele aspecten van de Mapuche die mondeling overgedragen worden, zoals liederen en gedichten waarin onder andere Mapuche normen en waarden staan. Voor de antropologen en historici betekent het verdwijnen van het Mapuche het verliezen van alle informatie van onder andere de orale traditie en geschiedenis van dit inheemse volk. Ook voor de biologen zal een grote bron van kennis verloren gaan. De taal wordt ook gezien als een repositorium van kennis, wat wil zeggen dat het onder andere in ecologisch en medicinaal opzicht als de drager van kennis wordt gezien; denk dan vooral aan de traditie van de Machi die bij zijn rituelen veel gebruikt maakt van natuurlijke elementen en die over veel kennis van de natuur en kwalen beschikt.

Voor de wetenschap is het zeer betreurenswaardig dat er vooral veel inheemse talen in de loop van deze eeuw zullen verdwijnen; door het verdwijnen van talen gaat zowel een belangrijke bron van kennis als een proefgebied verloren. In principe was het belangrijk voor het Mapuche volk de overheersende Spaanse taal te leren om in de Chileense gemeenschap te kunnen integreren en vooruit te gaan. Nu het Mapuche dreigt uit te sterven is het voor velen een reden tot bezorgdheid geworden, namelijk; hoe kan men het Mapuche beschermen en deze aan de jongere generatie overbrengen?

Van belang is om op te merken dat er deskundigen zijn die de mening toegedaan zijn dat hoe minder talen er zijn, hoe beter dit is. Zij zijn van mening dat als er één wereldtaal zou zijn, dat er dan ook meer begrip en solidariteit tussen de verschillende volkeren zou ontstaan en dat dit tot een duurzame vrede in de wereld zou kunnen leiden. Zij zien talen dus in hoofdzaak als een bron voor conflicten.

Door middel van deze korte uiteenzetting hebben wij willen benadrukken dat er ook een ander kant van het geschetste beeld is, omdat er ook mensen zijn die het verminderen van de taaldiversiteit vooral als een positieve ontwikkeling zien. Daarnaast kan men zich afvragen of er met het verloren gaan van het Mapuche niet juist ook een nieuwe taal ontstaat. Er valt namelijk ook een bepaalde tegenwerking tegen het verlies te identificeren in veel gevallen. Indien de gehele groep Mapuche sprekers integreert naar het Spaans en onvolmaakte verwerving daarbij een rol speelt, dan zal in een keer een grote invloed uitgeoefend worden op het Chileense Spaans. De Mapuches zullen waarschijnlijk vooral structurele interferentiekenmerken (maar ook lexicale interferentiekenmerken) meenemen naar hun versie van het Spaans, de TL2. Door de vergevorderde assimilatie zal er daarnaast sprake zijn van integratie (in de Chileense samenleving), zodat hoogstwaarschijnlijk een TL3 zal ontstaan die alles behalve gevrijwaard zal blijven van kenmerken uit het Mapudungun. Het Spaans van Chili verschilt al van dat van Spanje, maar door de taalverschuiving van de Mapuches zal dit verschil alleen maar groter worden, zodat men op den duur misschien zelfs wel moet spreken van een opzichzelfstaande taal. Het ontstaan van een dergelijke taal is echter een langdurig proces dat zeker meer dan 100 jaar beslaat, zodat dit geen tegenwicht kan bieden aan het grote sterven van talen op dit moment. Bovendien zijn wij van mening dat het Mapuche zeker nog bestaansrecht heeft (met name omdat de verschuiving vooral het resultaat is van de systematische onderdrukking) en dat het verlies van het Mapuche dus wel degelijk een kwalijke zaak is.

Aanbevelingen: verder onderzoek noodzakelijk!

In dit hoofdstuk bespreken we wat er moet veranderen in Chili en welke onderzoeken noodzakelijk zijn zodat het Mapuche behouden kan worden.

In het jaar 2004 is het VN-decennium van het inheemse volk tot een einde gekomen. De Mexicaan Rodolfo Stevenhagen, rapporteur voor de Mensenrechten en Fundamentele Vrijheden van Inheemse Volkeren heeft een rapport gemaakt van wat in zijn onderzoek naar voren kwam. Uit zijn rapport kwam de conclusie naar voren dat de rechten van inheemse volken in veel landen nog steeds worden geschonden. Uit het onderzoek in Chili is ook naar voren gekomen dat de toestand van de Mapuches en het toenemende conflict om de teruggave van land een onderwerp is van voortdurende bezorgdheid.
De gehele situatie gaf aanleiding tot het uitspreken van zorgen en recommandaties door de VN-rapporteur, zo schetst de Mapuche Stichting FOLIL:

“...Stevenhagen dringt er op aan dat de Chileense overheid legitiem sociaal protest niet criminaliseert. Met name zorgelijk is dat Anti-Terrorismewetgeving en militaire jurisdictie wordt toegepast op een beperkte en identificeerbare groep, namelijk de Mapuches. Hiermee lijkt inbreuk te worden gemaakt op het recht op een eerlijk proces. Stavenhagen dringt voorts aan op de ratificatie van Conventie nr. 169 inzake de rechten van Inheemse en Tribale Volken van de Internationale Arbeidsorganisatie. Pogingen hiertoe zijn tot op heden steeds door de Chileense senaat geblokkeerd. Verder beveelt Stevenhagen de Chileense overheid aan haar regelgeving dusdanig aan te passen dat de rechten van de inheemse bevolkingen zoals vastgelegd in nationale en internationale regelgeving voorrang krijgen boven andere belangen en nationale regels. Daarnaast moet er een nationaal mensenrechten instituut in het leven worden geroepen. Er moet op korte termijn aandacht geschonken worden aan de preventie en oplossing van de conflicten over de teruggave van land. Het landfonds moet worden uitgebreid en meer flexibel worden gemaakt. Toegang tot water en zee moet worden gegarandeerd. Ten slotte moeten er stappen worden genomen om de armoede aan te pakken.

De hoop is dat de Chileense regering zich het rapport van Stevenhagen aantrekt en daarmee het laatste jaar van het decennium voor het inheemse volk besluit met een handreiking richting de Mapuches. Aanwijzingen zijn hier echter niet voor. Tijdens de bespreking van het rapport van Stevenhagen in de VN-commissie voor de Mensenrechten heeft Marcelo Carvello als vertegenwoordiger van Chili, de conclusies weersproken. Hij benadrukt dat Chili een democratische rechtsstaat is waar geen sprake is van politieke processen of politieke acties tegen de inheemse bevolking en dat onwettige handelingen worden onderzocht en berecht met toepassing van het recht op een eerlijk proces”.

Voor het hele verslag kunt u www.mapuche.nl raadplegen onder het kopje ‘VN-Rapporteur over de Mapuche situatie’.
Het gaat in dit rapport grotendeels over het behoud van het volk op zich. Over het behoud van de taal in het bijzonder van de Mapuche, wat natuurlijk wel in het verlengde ligt van dit alles, wordt minder gesproken. We laten dit rapport dan ook verder buiten beschouwing en richten ons wat meer op de situatie rondom de taal van de Mapuche, het Mapudungun.

Een belangrijke instantie die het Mapuche kan helpen behouden is de Chileense overheid. Het is van groot belang dat de overheid de minderheidstaal niet als politiek probleem ziet maar juist als een verrijking van de cultuur binnen het land, zodat de sociale positie van deze groep in de dominante meerderheidscultuur kan worden verbeterd. Het Ministerie van Buitenlandse Zaken van Amerika is zich ervan bewust dat in Chili de inheemse volken nog altijd gemarginaliseerd worden. De inheemse volken worden niet als wettig aanvaard en ze zijn nog altijd het armste deel van de Chileense samenleving. Als de Chileense overheid de discriminatie van de minderheidsgroepen zou helpen verminderen, behouden de volken hun eigenwaarde waardoor de erkenning van taal en cultuur onder de bevolking zelf zal stijgen. Alleen vanuit een stevig fundament in de eigen cultuur kan men een positief zelfbeeld tot stand brengen.

Ook andere landen, zoals bijvoorbeeld Nederland, kunnen invloed uitoefenen op het behoud van de taal Mapundungun. Nederland is namelijk de op twee na grootste importeur van hout vanuit Chili. Als Nederland weigert om hout te importeren vanuit het gebied waar de Mapuches wonen, en als andere landen dit voorbeeld zouden volgen, zullen de bedrijven dit gebied met rust laten zodat de Mapuches niet hoeven te emigreren. Van grote betekenis is dus de houding van landen zoals Nederland ten opzichte van minderheidsgroepen en de verdwijning van hun eigen specifieke taal. Als de politieke macht zich inzet voor het grondgebied van de Mapuches kan men ontkomen aan een assimilatie in de globaliserende maatschappij.
Om de taal de behouden moet er beslist meer ondersteuning komen voor de Mapuche instellingen zoals bijvoorbeeld CONADI en la Comisión Nacional por el Derecho a la Identidad (resp. Nationale commissie voor het recht op de eigen identiteit). Daarnaast moet ook nagedacht worden over een verbreding van de bezigheden van deze instellingen, zodat, naast de economische en politieke, ook de culturele aspecten een belangrijke rol zullen gaan spelen. In de ‘Ley Indígena’ (resp. ‘Wet voor de inheemse bevolking’) staat vermeld dat Chili een multi-etnische samenleving is, maar of ook de meertaligheid in het land erkend wordt blijft onbeschreven. Het is voor het behoud van het Mapundungun buitengewoon van belang dat de Chileense autoriteiten dit behartigen en aan de maatschappij duidelijk maken dat zij de meertaligheid in het land accepteren.
Zowel het onderwijs als de massamedia moeten worden gestimuleerd om het Mapudungun te gaan gebruiken. Het onderwijs in de Mapuche gemeenschappen moet worden verbeterd zodat er geen analfabeten meer zijn. Een mogelijkheid om het onderwijs te verbeteren zou kunnen zijn dat er een geschreven taal moet worden ontwikkeld. Zodra er een geschreven taal bestaat van het Mapudungun zullen de cultuur en haar specifieke tradities, normen en waarden makkelijker overgebracht kunnen worden van generatie op generatie. Wat de massamedia betreft, zal zij de aan de taal de status teruggeven waardoor de sprekers van attitude kunnen veranderen. In principe speelt hierbij hetzelfde probleem als bij het onderwijs. Als eerste moet er een standaardalfabet worden ontwikkeld. Door het ontwikkelen van een alfabet zal het onderwijs zich verbeteren, zodat het aantal analfabeten drastisch zal afnemen en vrijwel het gehele volk de massamedia kan begrijpen en dan dus ook kennis kan nemen van de kranten die gedrukt worden.

Er moet meer onderzoek worden gedaan worden naar de verschillende varianten van het Mapuche (o.a. het Pehuenche en het Lafkenche), omdat het belangrijk is dat het Mapuche niet gezien wordt als een monolithische eenheid zonder interne variatie. Als we meer weten over deze volken dan ligt er een mogelijkheid in het verschiet om deze volken eventueel samen te laten gaan, zodat alle volken zich als één groep kunnen verenigen om te vechten voor een eigen identiteit. De taal is niet datgene wat deze groepen samen verbindt. De wetenschap een minderheidsgroep te zijn schept een grotere band.
Een nieuw grondig onderzoek naar het aantal sprekers is evengoed van groot belang. Het laatste onderzoek van 2002 is dermate verouderd dat het noodzakelijk is opnieuw onderzoek te doen, zodat men zich een beter beeld kan vormen omtrent de gehele situatie. Doordat een grote groep Mapuches uit elkaar gedreven is, zijn er vanzelfsprekend her en der ter wereld sprekers van het Mapuche te vinden. Deze sprekers zullen, naar alle waarschijnlijkheid, in het dagelijkste leven het Mapundungun niet meer als voertaal gebruiken, maar de taal die lokaal gezien dominant is. Het is daarom belangrijk het precieze aantal sprekers te kunnen achterhalen, zodat ze bereikt kunnen worden om zo gestimuleerd te worden de taal weer een nieuw leven in te blazen.

Tevens is onderzoek naar de frequentie van gemengde koppels in steden belangrijk. Hoe hoger het aantal gemengde koppels in de steden, hoe minder frequent het Mapuche er gesproken zal worden. In deze situatie is het zeer aannemelijk dat de meest dominante taal gesproken wordt, wat dus vaak de taal is van diegene binnen het koppel die niet van origine Mapuche is.

Verder onderzoek naar de mate van culturele desintegratie op het platteland is ook noodzakelijk. Als het aantrekkelijk wordt om terug te keren naar het platteland, dan is het vanzelfsprekend dat men makkelijker overgaat tot het opnieuw vormen van een specifieke groep en oude tradities opnieuw doet herrijzen.

Zoals in hoofdstuk 7 is behandeld is er waarschijnlijk invloed op het Spaans door de taalverschuiving van de urbane Mapuches. Zoals gezegd zal er een TL3 kunnen ontstaan als de gehele groep Mapuches verschuift naar het Spaans en er sprake is van integratie. Het is dus van belang te onderzoeken welke specifieke kenmerken, we spreken hier dus van zowel eventuele structurele als lexicale kenmerken, er vanuit het Mapuche ‘meegenomen’ zullen worden naar die TL3. Wanneer er van dit onderzoek resultaten zijn, is eenduidiger vast te stellen welke aspecten van het Mapuche van fundamenteel van belang zijn binnen deze taal. Dan pas is het mogelijk terug te keren naar de basis van het Mapuche en de taal weer opnieuw, in zijn originele vorm, te laten voortbestaan.

Concluderend kunnen we dus stellen dat er nog enorm veel onderzoek gedaan moet worden om het Mapuche te behouden voor toekomstige generaties. Hierdoor ontstaat dus de situatie dat het behoud in grote mate afhankelijk is van wetenschappers die bereid zijn zich te gaan richten op dit zo noodzakelijke onderzoek. Het belangrijkste blijft evenwel dat zo snel mogelijk een omslag in de houding van de Chileense overheid ten opzichte van het Mapundungun moet worden bewerkstelligd. De tijd zal het leren! Nu maar hopen dat het niet te laat is voor het Mapuche.

Bibliografie

Geraadpleegde literatuur:



Cotton, E.G., Spanish in the Americas. Washington D.C.: Georgetown University Press, 1988.
Crystal, D., Language Death. Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
Faron, L.C., Mapuche social structure, institutional reintegration in a patrilineal society of central Chile. Oxford: 1961.
Melville, M., The Mapuche of Chile; their values and changing culture. The American University, 1976.
Thomason, S.G., Language Contact. An introduction. Washington: Georgetown University Press, 2001.
Ximena, B., Adaptation in Mapuche life: natural and directed. Columbia University, 1968.

Geraadpleegde websites:

Hoofdstuk 1
http://www.let.leidenuniv.nl/aapp/reports/Klamer_Radix2002.pdf
http://www.yourdictionary.com/elr/
http://www.let.uu.nl/~Klaas.Wellinga/personal/zijn_de_indianen_van_garcia_cald.htm

Hoofdstuk 2
http://www.ai.cl/review.php?sid=2371
http://www.mapuche.nl/dutch/publ_cultuur.htm
http://www.noticias.nl/achtergrond_artikel.php?id=241
http://tatooine.fortunecity.com/eventhorizon/243/mapuche.htm
http://www.mapuche.nl/
http://www.bariloche.com.ar/museo/MAPU.HTM
http://www.dagvandeaarde.nl/content.php?id=73
http://www.uchile.cl/cultura/mapa/artesamapuche/ingles/histor.htm
http://www.echile.nl/nl_toufane.htm#volkeren
http://www.echile.nl/nl_cult.htm

Hoofdstuk 3
http://www.geocities.com/aukanawel/obras/cienciasecreta/grafia/grafia.html#2a
http://www.xs4all.nl/~rehue/lang/lan002.html
http://es.wikipedia.org/wiki/Idioma_mapudungun
http://www.prodiversitas.bioetica.org/mapuche.htm
http://www.serindigena.cl/territorios/recursos/biblioteca/monografias/lenguas/monografia_lenguas_mapuche5.htm

Hoofdstuk 4
http://www.mapuche.nl/
http://www.nadir.org/nadir/initiativ/agp/free/imf/indigenas/mapuche.htm
http://www.serindigena.cl/territorios/recursos/biblioteca/monografias/lenguas/monografia_lenguas_mapuche8.htm

Hoofdstuk 5
http://www.schonekleren.nl/publicaties/dwk5.htm
http://www.mapuche.nl/
http://www.ethesis.net/buffalo_bill/buffalo_bill_deel_I.htm
http://www.dagvandeaarde.nl/content.php?id=36
http://www.nodo50.org/weftun/imagenes/galeria/
http://www.efectotabano.com.ar/article.php3?id_article=212
http://www.nuestro.cl/notas/noticias/radio_mapuche.htm

Hoofdstuk 6
http://www.nature.com/nature/journal/v424/n6951/fig_tab/424900a_F1.html#figure-title

Hoofdstuk 7
http://www.dbnl.org/tekst/bree001hist01/bree001hist01_0023.htm
http://www.let.leidenuniv.nl/aapp/reports/Klamer_Radix2002.pdf
http://www.deusexmachina.be/main/deus100/deus0402.htm

Hoofdstuk 8
http://www.mapuche.nl/